L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
108 etibarən daha geniĢ yayılır [60]. Arxeoloji qazıntılar zamanı orta əsr Beyləqan Ģəhəri xarabalıqlarından təxminən X əsrə aid mədəni təbəqədən çoxlu miqdarda çəltik dənləri tapılmıĢdır [61]. Bundan əlavə Bəndovan yaĢayıĢ yerindən arxeoloji axtarıĢ zamanı tapılmıĢ çəltik dənləri də dövr etibarı ilə IX-XIII əsrlərə aid edilir [62]. Bütün bunlar həmin dövrlərdən, bəlkə də daha əvvəllərdən Mil və Muğan ərazisində və bu yerlərə qonĢu olan rayonlarda çəltik əkildiyini bir daha təsdiq edir. Azərbaycanın iqtisadi həyatından bəhs edilərkən orta əsr mənbələrinə əsaslanaraq göstərilir ki, ölkədə X əsrdə bir sıra dənli və texniki bitkilərlə yanaĢı, çəltik də becərilirdi [63]. BaĢqa bir tədqiqat əsərində isə Azərbaycanda X əsrə nisbətən XII əsrdə əkinçiliyin xeyli inkiĢaf etdiyi, xüsusilə buğda, darı və çəltik əkininin geniĢ yayıldığı göstərilir [64]. Böyük Azərbaycan Ģairi Nizami Gəncəvinin əsərlərində dənli bitkilərin, o cümlədən çəltiyin, habelə onlardan hazırlanan xörək və nemətlərin adına dönə-dönə rast gəlirik. XIII əsrin əvvəllərində monqolların Azərbaycana yürüĢü zamanı kənd təsərrüfatına dəyən zərərdən danıĢılarkən, çəltik əkinlərinin də adı çəkilir [65]. Azərbaycanda XIII-XIV əsrlərdən etibarən əvvəlki dövrlərə nisbətən, çəltik bitkisinin becərilmə arealı geniĢləndiyi kimi, onun istehsalının da xeyli çoxaldığı nəzərə çarpır. XIII əsrin müəllifi məlum olmayan "Əcaib-əd-dünya" əsərində Arranda çəltik yetiĢdirildiyi qeyd edilir [66]. Həmin əsrin səyyahı Marko Polo Azərbaycanda dənli və texniki bitkilərlə bərabər çəltiyin də becərildiyini xəbər verir [67]. RəĢidəddin Fəzlüllahın məktublarında da Astara əyalətində (TalıĢda) çəltiyin becərildiyi haqqında məlumat vardır [68]. XIV əsrin səyyahı Klavixo Qarabağın təbiət və təsərrüfatından bəhs edərək göstərirdi ki, "Burada çoxlu çəltik becərilir. Çəltik o qədər çoxdur ki, hətta onu atlara yedizdirirlər" [69]. Ġran tarixçisi Həmdullah Qəzvini yazırdı: "Kür və Arazdan böyük bir qol ayrılmıĢdır, ondan arxlar çəkilmiĢ və arxların ətrafında çoxlu kənd salınmıĢdır. Məhsulu taxıl və çəltikdir..." [70] XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın daxili və xarici ticarətində dənli bitkilər arasında düyünün də mühüm yer tutduğu qeyd edilir [71]. Ölkənin iqtisadiyyatında getdikcə böyük əhəmiyyət kəsb edən çəltikçilik XV əsrdə və sonrakı dövrlərdə də əhalinin təsərrüfat həyatında mühüm rol oynamıĢdır. Həmin dövrdə xarici bazarlara taxıl, meyvə və sair kənd təsərrüfatı məhsulları ilə yanaĢı, çəltik və düyünün də ixrac olunması haqqında orta əsr mənbələrində, həmçinin Azərbaycanda olmuĢ səyyahların yol qeydlərində maraqlı məlumatlara təsadüf edilir. Venesiya diplomatı, səyyah Ambrozio Kontarini (XV əsr) yazır ki, "tacirlər Dərbənddən HəĢtərxana düyü və sair aparıb orada xəz və baĢqa mallarla dəyiĢdirirdilər‖ [72]. Əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, XV əsrdə də ġirvandan dünya bazarlarına baĢqa məhsullarla yanaĢı, düyü də aparılırdı [73].
109 Çəltikçilik XVII-XVIII əsrlərdə də ölkənin iqtisadiyyatında mühüm yerlərdən birini tutmuĢdur. Həmin dövrlərdə bu bitkinin əkin sahəsinin ayrı-ayrı rayonlar üzrə yayılması, məhsulun daxili və xarici bazarlarda müntəzəm olaraq satıĢı haqqında bir sıra qiymətli materiallar vardır. Azərbaycanı gəzmiĢ XVII əsr tarixçisi və səyyahı Evliya Çələbi bu ölkədə çəltik, pambıq və baĢqa bitkilərin becərildiyini xəbər verir [74]. MəĢhur tacir Zəkə- riyyə Əylisli (1677-ci il) Azərbaycan haqqında öz gündəliyində yazırdı: "Bu ölkə qədimdən çox əhalisi olan gözəl və məhsuldar bir yerdir. Burada əla düyü olur, keyfiyyətinə görə hind düyüsündən daha üstündür. Onu sovqat kimi Ġspaniyaya qədər aparırlar" [75]. XVII əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda olmuĢ hollandiyalı dənizçisi- səyyah Yan Streys Dərbənddən ġamaxıya gedərkən ġabranda yüksək keyfiyyətli düyüyə rast gəldiyini və bu düyünün ucuz satıldığını qeyd edir [76]. XVIII əsrin ortalarında Azərbaycanda səyahətdə olarkən həkim-səyyah Lerx Ġohann Yakob Kür sahili kəndlərinin ətrafında buğda, arpa və pambıqla yanaĢı, çəltiyin də becərildiyini yazmıĢdır [77]. Bu dövrdə Azərbaycandan baĢqa ölkələrə bir sıra qiymətli məhsullarla bərabər düyü də aparılırdı [78]. Düyü satıĢı xeyli geniĢlənmiĢdir. Hətta kənd təsərrüfatı məhsullarını alıb satmaqla məĢğul olan möhtəkirlər meydana gəlirdi ki, onlar "çox zaman düyü və digər kənd təsərrüfatı məhsulları ucuz olan rayonlardan mal alıb, ölkənin bahalıq olan vilayətlərinə aparıb satır və gəlir əldə edirdilər" [79]. Zəngin ölkə olan Azərbaycan orta əsrlərdə dəfələrlə xarici iĢğalçıların hücumlarına məruz qalmıĢdır. Bu hücumlar zamanı iĢğalçılar onu çapıb-talayır və viran qoyurdular. Tez-tez təkrar olunan daxili feodal müharibələri də təsərrüfata böyük zərər vururdu. Lakin bunlara baxmayaraq, Azərbaycanda əkinçilik, xüsusilə çəltikçilik ləng də olsa, inkiĢaf etməkdə idi. Əməksevər xalqımız "özünün maddi və mənəvi nemətlərini" yaradır [80] və onu daha da inkiĢaf etdirirdi.
Azərbaycanın Rusiyaya birləĢdirilməsindən sonra ölkədə yaradılan əmin- amanlıq zəruri ərzaq məhsulu olan buğda, arpa ilə yanaĢı, çəltiyin də əkin sahələrinin geniĢləndirilməsinə, Lənkəran, ġəki, ġirvan, Qarabağ, Quba əyalətlərində, habelə Car-Balakən dairəsində onun istehsalının xeyli artmasına səbəb olmuĢdur. Beləliklə, bir sıra obyektiv səbəblərin nəticəsi olaraq XIX əsrin birinci yarısından etibarən ölkədə kənd təsərrüfatının inkiĢafı üçün zəmin yaranmıĢ oldu. Bu dövrdə Azərbaycandan xaricə göndərilən malların içərisində həmiĢə düyünün adı çəkilirdi. Düyü daha çox Rusiyaya göndərilirdi [81]. Mühüm çəltikçilik rayonlarından hesab olunan ġirvan, Lənkəran, Quba, və Qarabağda XIX əsrin 40-cı illərinin ortalarında məhsul istehsalı xeyli artmıĢdı. Belə ki, 1845-ci ildə Qubada 93750 pud, ġirvanda 493150 pud, Lənkəranda 695000 pud, Qarabağda isə 375000 pud, həmin ildə ümumi çəltik məhsulu isə bütün Azərbaycan üzrə 2315650 pud olmuĢdur [82]. ToplanmıĢ məhsulun Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|