L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
110 təxminən yarım milyon pudu, [83] yəni ümumi məhsulun 1/5 hissəsi bazara çıxarılmıĢdı. Bu isə bəhs edilən dövrdə Azərbaycanda taxılçılıq, o cümlədən, çəltikçilik təsərrüfatının gözə çarpacaq dərəcədə "əmtəə xarakteri daĢıdığını sübut edirdi" [84]. Azərbaycan kənd təsərrüfatında XIX əsrin ikinci yarısında da çəltikçilik əsas və demək olar ki, mühüm bir sahə olaraq inkiĢaf etməkdə idi. Bu dövrdə Azərbaycanın iqtisadi inkiĢafının əsas cəhətlərindən biri Rusiya bazarının təsiri altında kənd təsərrüfatının əmtəə sahələrinin inkiĢafından ibarət idi. Azərbaycanın təsərrüfat cəhətdən Ümumrusiya iqtisadi həyatına cəlb olunmasının mütərəqqi əhəmiyyəti də bundan ibarət idi" [85]. XIX əsrin sonu (90-cı illərin ortaları) üçün Cənubi Qafqazda çəltik əkini sahəsi 51 min desyatinə yaxın idi. Ayrı-ayrı quberniyalar üzrə isə əkin sahəsi aĢağıdakı miqdarda olmuĢdur: Tiflis quberniyası üzrə 639 desyatin və ya Cənubi Qafqazın ümumi çəltik əkini sahəsinin 1,25 faizi, Zaqatala dairəsində 5434 desyatin və ya ümumi çəltik əkini sahəsinin 11,11 faizi, Yelizavetpol quberniyası üzrə 16738 desyatin və ya ümumi çəltik sahəsinin 32,89 faizi, Bakı quberniyasında 21343 desyatin və ya Cənubi Qafqaz üzrə ümumi çəltik əkini sahəsinin 41,93 faizi, nəhayət, Ġrəvan quberniyası üzrə 6549 desyatin və ya 12,67 faizi qədər olmuĢdur [86]. Deməli, çəltik əkini sahəsinə görə Bakı quberniyası birinci, Yelizavetpol quberniyası isə ikinci yeri tuturdu. Göründüyü kimi, Cənubi Qafqazda əsas çəltikçilik rayonu Azərbaycanın ərazisi idi. Həmin illərin məlumatına görə Cənubi Qafqazda istehsal olunan 8-9 milyon puda qədər çəltiyin [87] 85-90 faizi yenə də Azərbaycanın payına düĢürdü. Bakı quberniyası üzrə ən iri çəltikçilik rayonu Lənkəran qəzası idi. Burada çəltikçilik ixtisaslaĢdırılmıĢ bir təsərrüfat sahəsinə çevrilmiĢdi. Qəzada XIX əsrin 90-cı illərinin ortalarında 13 min desyatindən artıq çəltik əkilirdi ki, bu da Bakı quberniyası üzrə bütün çəltik əkin sahəsinin 61 faizini, Cənubi Qafqaz üzrə isə bütün çəltik əkini sahəsinin 25 faizini təĢkil edirdi. Burada 110-dan çox kənd çəltik əkirdi. Ümumiyyətlə, əhalinin 30 faizindən çoxu çəltikçiliklə məĢğul olurdu [88]. Belə ki, 1897-ci ildə qəzada istehsal olunan çəltik Azərbaycan üzrə toplanan məhsulun yarıdan çoxunu təĢkil edirdi [89]. Azərbaycanda, ümumiyyətlə, Cənubi Qafqazda Lənkəran qəzasından sonra ən iri çəltikçilik rayonu Yelizavetpol quberniyasının ƏrəĢ və Nuxa (ġəki) qəzaları hesab olunurdu. ƏrəĢ qəzasında suvarılan əkin sahəsinin 25, Nuxa qəzasında isə 33 faizini çəltik əkini sahələri təĢkil edirdi. Hər iki qəzada ildə 13500 desyatindən çox çəltik əkilirdi [90]. Bu da quberniya üzrə bütün çəltik əkini sahəsinin 71 faizi idi. Bu bitkinin becərilməsi üçün əlveriĢli Ģəraiti olan Zaqatala dairəsində isə çəltik əkini sahəsi 6000 desyatinə yaxın idi. Azərbaycanda çəltik əkini sahəsinin geniĢlənməsilə yanaĢı, onun istehsalı da artırdı. XIX əsrin 90-cı illərinin axırlarında Cənubi Qafqazda yığılan ümumi
111 illik məhsulun 25 faizini Lənkəran qəzası, 26 faizini ƏrəĢ və Nuxa qəzaları, 11,67 faizini Göyçay qəzası, 10,87 faizini Zaqatala dairəsi vermiĢdir [91]. XIX əsrin 80-90-cı illərində Azərbaycanda çəltik satıĢı da xeyli geniĢlənmiĢdi. Təkcə 1886-cı ildə Bakı quberniyasından 766 min pud, Yelizavetpol quberniyasından 80 min pud düyü satıĢ üçün baĢqa yerə göndərilmiĢdi [92]. Ölkənin daxilində də düyü və çəltik satılırdı. Düyü və çəltik ticarəti əsasən iri Ģəhərlərdə, ayrı-ayrı qəza mərkəzlərində, habelə həftəbazarlarda da olurdu. Bu bazarlarda düyü alıcıları Ģəhər əhalisindən əlavə, Azərbaycanın dağ və çəltik əkməyən kəndlərinin əhalisi idi. Bundan əlavə, çəltik elə istehsal olunan yerlərdə də satılırdı [93]. Azərbaycan düyüsünün əsas satıĢ bazarı Rusiya idi. Lakin Azərbaycanın düyüsü Qərbi Avropa ölkələrinin bazarlarına da aparılırdı. Təkcə 1886-cı ildə Ġtaliyaya 2500 min manatlıq düyü yola salınmıĢdı [94]. Əgər 1884-cü ildə Poti və Batumidən xarici bazarlara yola salınan düyünün miqdarı 53 min pud idisə, 1894- cü ildə bu, 173 min puda çatmıĢdı [95]. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, həmin düyünün çox hissəsi Azərbaycanın payına düĢürdü. Məsələn, 1888-ci ildə Cənubi Qafqazdan xaricə göndərilən 263 min pud düyünün 72 min pudu Yevlax stansiyasından, 122,4 min pudu isə Ləki stansiyasından yola salınmıĢdı [96]. Bundan əlavə, Rusiya bazarlarına dənizlə də düyü göndərilirdi. Məsələn, 1892-ci ildə Lənkərandan 35 min pud, 1893-cü ildə isə (ilin 6 ayı ərzində) 30 min pud düyü yola salınmıĢdı [97]. XX əsrin əvvəllərində ölkədə pambıqçılığın inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq, çəltik əkini sahələri nisbətən azalır. Beləliklə də ġuĢa, Cəbrayıl, Naxçıvan, Cavad, Yelizavetpol, Qazax, ġamaxı və Göyçay qəzalarında çəltik əkini sahələri və onun istehsalı xeyli azalmıĢdır. Lakin əsas çəltikçilik rayonları hesab olunan Nuxa (ġəki) qəzası və Zaqatala dairəsində əkin sahəsinin ümumi miqdarı XIX əsrin sonlarındakı səviyyədə qalmıĢdı. Lənkəran qəzasında isə əksinə, çəltik əkini sahəsi xeyli artmıĢdı. Məsələn, XIX əsrin sonları üçün bu qəzada 13000 desyatin çəltik əkini sahəsi var idisə, 1910-1912-ci illərdə onun sahəsi 17000 desyatinə çatmıĢdı [98]. Ümumiyyətlə, Azərbaycan üzrə çəltik əkini sahəsi XX əsrin ilk onilliyində 30-40 min desyatin arasında tərəddüd etmiĢdir [99]. XX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda istehsal olunan ümumi çəltik məhsulunun 86 faizi Azərbaycanın payına düĢürdü [100]. Əvvəlki illərdə olduğu kimi, yenə də ümumi məhsulun müəyyən hissəsi satıĢa çıxarılırdı. Beləliklə də XX əsrin əvvəllərində "Cənubi Qafqaz pambıq və çəltik istehsalına görə Rusiya kapitalizmi üçün Türküstandan sonra ikinci xammal rayonu idi" [101]. Öz çox növlüyünə görə çəltik baĢqa taxıl bitkilərindən fərqlənir. Belə ki, Azərbaycanda çəltiyin əllidən çox növ və növ müxtəlifliyinin olduğu müəyyənləĢdirilmiĢdir. Lakin bu ərazidə həmin növlərin az bir hissəsi geniĢ yayıla bilmiĢdir. Azərbaycanın əsas çəltikçilik bölgələrində (Lənkəran, Quba, ġəki) çəltiyin
Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|