L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
130 Ġri Ģəhərlərin ətraf kəndlərinin əhalisi tərəvəz bitkilərinin yetiĢdirilməsi sahə- sində, demək olar ki, ixtisaslaĢmıĢdı. ġəhər əhalisinin tərəvəz bitkilərinə artan tələbatını ödəmək üçün xüsusilə XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Bakı və Gəncə kimi iri Ģəhərlərin bazarlarını göyərti ilə təmin etmək lazım gəlirdi. Buna bazarlarda böyük ehtiyac və tələbat da var idi. Çünki hər bir azərbaycanlı ailəsi özünün yemək rasionunda, demək olar ki, göyərtisiz keçinmirdi. Tərəvəz bitkilərindən pomidor, xiyar, badımcan, bibər, istiot, kök və baĢqaları xüsusilə göy-göyərti keĢniĢ, Ģüyüd, vəzəri, ispanaq, turĢəng, göy soğan, turp, reyhan, cəfəri, kəvər, tərxun və s. Bakı ətrafı AbĢeron kəndlərində və Gəncənin yaxın kəndlərində daha çox becərilirdi. Ġl boyu göy-göyərtinin becərilməsi və ondan əldə edilən gəlir ayrı-ayrı kəndli ailələrinin dolanacağının əsasını təĢkil edirdi. Daha doğrusu, bu sahə ilə məĢğul olmaq kəndli ailəsi üçün daha münasib və daha sərfəli hesab olunurdu. Tərəvəz bitkilərinin becərilməsi Lənkəran qəzasında da geniĢ Ģəkil almıĢdı. Qəzanın əsasən düzən və dağətəyi ərazisində becərilən xiyar (yerpənək), soğan (baĢ soğan, göy soğan), sarımsaq, pomidor, lobya (paxla), turp, yerkökü, bibər və baĢqa bitkilər [145] ailənin ehtiyacından savayı satıĢa da çıxarılırdı. Zəngin təcrübəyə malik olan Azərbaycan əkinçiləri məhsuldar və keyfiyyətli tərəvəz bitkiləri yetiĢdirməyi bacarmıĢlar. Masallı soğanı, Hövsan soğanı, AbĢeron yerköküsü öz keyfiyyəti ilə Azərbaycanda məĢhur olmuĢdur. Hövsan soğanı XIX əsrdə hətta xarici ölkə bazarlarına da satıĢa göndərilirdi. Öz keyfiyyətinə və dadına görə həmiĢə yüksək qiymətə satılan və bazarlarda geniĢ alıcısı olan Hövsan soğanının əkin sahəsi ildə 150-160 desyatinə çatırdı [146]. XIX əsrin ortalarından baĢlayaraq Azərbaycanda kartof bitkisi də becəril- miĢdir. Əvvəllər kartof əsasən Azərbaycandakı rus kəndlərində və alman kolonistlərinə məxsus və bu bitkinin yetiĢməsi üçün imkan olan torpaqlarda əkilib-becərilirdi. Yelizavetpol quberniyasında yaĢayan və əsasən əkinçilik və bağçılıqla məĢğul olan rus və almanlar da kartof əkirdilər. Bakı quberniyasında isə kartof və kələm əsasən Lənkəran, ġamaxı, Quba qəza- larında yaĢayan ruslar tərəfindən becərilirdi. Beləliklə də kartof bitkisi ruslar tərəfindən daha geniĢ Ģəkildə becərilməyə baĢlayaraq artıq məhsul bazara - satıĢa da çıxarılırdı. Azərbaycanlılar arasında əvvəllər "yeralması" adlandırılan kartof bitkisi daha sonralar xalqın yemək rasionuna daxil olaraq onlar tərəfindən də əkilib-becərilirdi. XX əsrin əvvəllərindən etibarən kartof Azərbaycanda daha geniĢ Ģəkildə becə- rilməyə baĢlanmıĢdır. Beləliklə də Qərbi və Ģimal-Ģərqi Azərbaycanın dağ və dağ-ətəyi ərazisi özünün keyfiyyətli kartofu ilə də seçilirdi. Tərəvəz bitkilərinin becərilməsi üçün torpağın Ģumlanması və onun əkinə hazırlanması əsas Ģərtdir. Ona görə də əkinçilər sahənin seçilməsinə, onun Ģumlanması və əkinə hazırlanmasına xüsusi qayğı göstərirdilər. Etnoqrafik materiallardan aydın olur ki, tərəvəz sahələri böyük və kiçikliyindən asılı olaraq xıĢ və qara kotanlarla Ģumlanır, yaxud da torpaq bel ilə bellənib, əkin üçün hazırlanırdı. Tərəvəz bitkiləri həyətyanı sahədə
131 becərilərdisə bütün iĢ prosesi ancaq əl əmək alətləri ilə görülərdi. Tərəvəz sahələrinin iri və kiçikliyindən asılı olaraq, becərmə iĢində də müəyyən fərqlər mövcud olmuĢdur. Adətən iri sahələr arat edildikdən sonra toxum səpilər, malalanar və sonra sahə arxlarla taxtalara bölünərdi. Kiçik sahələrdə isə toxum ləklərə, Ģırımlara və ya çalalara atılıb üstü torpaqla örtülərdi. Tərəvəz bitkiləri torpaq və iqlim Ģəraitindən asılı olaraq 4-5 dəfə suvarılır, bitkinin dibi bir-iki dəfə doldurularaq alağı vurulardı.
132 Azərbaycanda XIX əsr - XX əsrin əvvəllərində tərəvəz bitkilərinin becəril- məsi üçün imkan və Ģərait olan yerlərdə, az və ya çox halda da olsa həyətyanı sahələrdə, hətta ayrıca sahələrdə soğan, sarımsaq, kartof, xiyar, pomidor və baĢqa bitkilər, həmçinin də göyərti - keĢniĢ, Ģüyüd, göy soğan, nanə, tərxun, ispanaq, turĢəng, turp və s. əkilib becərilmiĢdir. Demək olar ki, hər bir ailədə həmin bitkilərdən ya tərəvəz halında, yaxud tutma kimi (Ģoraba) və ya milli xörəklərin hazırlanmasında istifadə edilmiĢdir. Tərəvəz bitkilərindən, onların yalnız yetiĢdiyi yaz və yay mövsümlərində deyil, payız və qıĢ aylarında da istifadə edilərdi. Soğan, sarımsaq, kartof qıĢ ayları üçün tədarük edilərək müxtəlif üsul və qaydalarla saxlanılırdı.
Azərbaycanda süni suvarma öz qədimliyi və inkiĢafına görə suvarma əkinçiliyinin mərkəzlərindən hesab olunan Yaxın ġərq və Orta Asiya ölkələri ilə bir səviyyədə durur. Burada süni suvarma əkinçilikdə mühüm rol oynamıĢdır. ġərqin torpaq-iqlim Ģəraiti arxlar və su anbarlarının vasitəsilə görülən süni suvarma iĢini əkinçiliyin əsası etmiĢdir [147]. Ölkədə suvarma əkinçiliyinin tarixini hələ Eneolit dövründən izləmək olar. Kür-Araz düzənliyində isə suvarma əkinçiliyinin inkiĢafı eramızdan əvvəlki minilliklərdən hesab olunur. Bunu həmin ərazidəki suvarma sistemlərinin izləri bir daha sübut edir. Strabonun yazdığına görə Albaniyanın düzənlikləri arx və qeyri- sular vasitəsilə Babilistan və Misir torpaqlarından daha yaxĢı suvarılır. Beləliklə də, həmiĢə yamyaĢıl bir görkəmə malikdir. Bunun nəticəsində isə otlaq yerlərinin sayı-hesabı yoxdur [148]. Kürün sağ sahili ərazisində isə suvarma əkinçiliyinin mövcudluğu e.ə. I minilliyə aid edilir [149]. Azərbaycanın düzənlik ərazisində suvarma mənbəyi kimi çaylar mühüm əhəmiyyət kəsb etmiĢdirsə, dağətəyi ərazidə həm çaylar, həm də bulaqlar və kəhrizlər suvarma əkinçiliyinin inkiĢafında əsas rol oynamıĢdır. Naxçıvan ərazisində diyarın qədim və məĢhur suvarma kanalı olan və öz baĢlanğıcını Arpa çayından götürən Fərhad arxının suyu ilə vaxtilə böyük bir ərazi məhsuldar və yararlı torpaqlara çevrilmiĢdir. Ġsti iqlimə malik olan Azərbaycanda süni suvarma, demək olar ki, cüt əkinçiliyilə eyni dövrdə meydana gəlmiĢ və bərabər inkiĢaf edərək geniĢlənmiĢdir. Süni suvarmanın zəruriliyini ölkənin təbiəti, torpaq-iqlim Ģəraiti də tələb edirdi. Ümumiyyətlə, suvarmasız Azərbaycanda inkiĢaf etmiĢ əkinçilikdən danıĢmaq belə Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|