L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
137 çox olurdu. Ana arxlar əsasən bir kəndin əkinlərini suvarma suyu ilə təmin edirdi. Lakin bəzi hallarda onun suyundan bir neçə kəndin camaatı da istifadə edirdi. Belə ki, Tərtərçaydan götürülən Lənbəran ana arxı ilə Qaraqoyunlu, Ağalı, Qaradəmirçi, Mehdili və Lənbəran kəndlərinin əkinləri suvarılırdı. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda çaylardan çəkilən ana arxların ümumi sayı 1200-dən yuxarı olmuĢdur [170]. Suvarma üçün suyun götürülməsi mümkün olan çaylardan demək olar ki, ana arxlar çəkilmiĢdir. Ana arxların çəkilməsi, yaxud bənd və dəhnələrin tikilməsində (basılması) sudan istifadə edəcək bütün kənd camaatı, bəzən də qonĢu kəndlərin camaatı iĢtirak edirdi. Adətə görə bu iĢdən boyun qaçırmaq el arasında qəbahət sayılırdı. Axı on kilometrlərlə uzunluğunda olan ana arxların qazılması - çəkilməsi sürətli və coĢqun axan sulu çaylarda bənd tikib, dəhnə basmaq, bununla da suyun səviyyəsini qaldırıb, onu ram edib ana arxlara yönəltmək bir o qədər asan iĢ prosesi deyildi. Ona görə də bu iĢ həmiĢə birgə görülmüĢdür. BaĢqa cür mümkün də deyildi. K.Marksın göstərdiyi kimi "...müəyyən əmək proseslərində... bataqlıqları qurutmaq, su bəndləri çəkmək, suvarma iĢlərində, kanal qazılmasında və sair iĢlərdə kooperasiya lazımdır" [171]. Adətən ana arxların çəkilməsi, təmiri, bənd və dəhnələrin tikilməsi bir qayda olaraq erkən yazda görülərdi. Bunun üçün mirab və ya cuvarlar kəndin ağsaq- qalına, kənd camaatına xəbər verərdi ki, "filan gün ana arxları və ya qol arxları tə- mizləmək və yaxud təmir etmək lazımdır". Kənd camaatı müəyyən olunmuĢ gün iĢə
138 baĢlardı. Daha doğrusu, həmin gün hər evdən bir nəfər (bir bel) çıxardı. Qaydaya görə (əgər ana arxdan bir neçə kənd istifadə edirdisə) hər bir kəndin camaatı öz ərazisini təmir edərdi. Beləliklə dəhnədən tutmuĢ bütün ana arx boyu hər kənd öz payını təmir edər və ya təmizləyərək qaydaya salardı. Qol arxlar isə hansı əkin sahəsinə gedirdisə, həmin əkin sahibləri tərəfindən təmir edilərdi. Bu iĢdə əmək aləti kimi bel, balta, külüng və yabadan, nəqliyyat vasitəsi kimi at, ulaq, araba, furqon və s. istifadə edilərdi. Suvarma əkinçiliyində ən geniĢ yayılan əsas əmək aləti bel olmuĢdur. Bel öz formasına görə sadə olmaqla, suvarmada, arx çəkiliĢində, bənd bağlamaq, yer belləmək və s. iĢlərdə istifadə edilirdi. Beli yerli ustalar hazırlayırdı. Bel küp (buna tiyə və dəmir də deyilir) təpcək və ağac sapdan ibarətdir. Bu alətə "su beli, həmçinin təpcəkli bel" də deyilir. Ayrı-ayrı bölgələrdə iĢlədilən bellərdə öz forma və oxĢarlıqlarına görə azacıq fərqlər olmuĢsa da, bu alətlə eyni iĢ görülmüĢdür. Naxçıvanda bostan və tərəvəz bitkiləri üçün lək kəsmək və arx çəkməkdə kərdivardan-mərküzdən də istifadə edilmiĢdir. Kərdivar 60-70 sm uzunluğunda, 20-25
və çəkəcəyə bağlanmıĢ ipləri vardır. Kərdivarla iki nəfər iĢləyirdi. ĠĢ zamanı onlardan biri sapı tutaraq onu aĢağıya basır, ikincisi isə ipin dəstəyini çəkirdi. Beləliklə də arx və ya bostan kərdiləri-ləkləri hazır olurdu. Maraqlıdır ki, öz iĢinə və formasına görə kərdivara oxĢayan və mütəxəssislərin toxa - bel adlandırdıqları belə bir əl əmək alətindən hələ e.ə. III—II minilliklərdə Yaxın ġərq ölkələrində suvarma əkinçiliyində - su Ģırımlarının, arx və kanalların çəkilməsində və təmirində istifadə edildiyi qeyd olunur [172]. Deməli, Naxçıvan ərazisində hazırda belə suvarma əkinçiliyində istifadə edilən kərdivar-mərküz adlanan əl əmək aləti ölkədə suvarma əkinçiliyinin qədimliyini bir daha sübut edir. Azərbaycanda dəhnə və bəndlərin çəkilməsi (tikilməsi) yerli Ģəraitdən, tikinti materiallarından və baĢqa səbəblərdən asılı olaraq müxtəlif qaydalarda aparılırdı. Naxçıvan çaylarında bəndlərin tikilməsi üçün "çatma" üsulu daha geniĢ yayıl- mıĢdı. Bunun üçün 5-6 m uzunluğunda yoğun ağac-tir bir neçə yerdən deĢilir və ona 1-1,5 m uzunluğunda qollar keçirilirdi. Çayın bənd götürüləcək yerində qoyulan həmin tirin qabağına xırda ağaclar, Ģax, meynə, küləĢ, ot, daĢ, torpaq və s. tökülərək suyun səviyyəsi qaldırılır və ana arxın dəhnəsinə verilirdi. Bəzən də bənd tikiləsi yerə çarpaz halda yoğun payalar basdırılıb onun üstünə, Ģax-Ģulax, daĢ-torpaq tökülərdi. Vilayətin coĢqun və sulu çaylarında bəndlər daha davamlı tikilərdi. Belə çaylarda bəndin çəkilməsi üçün yoğun ağacdan 8-10 m uzunluğunda, 1,5 m hündürlükdə "qırxayaq" düzəldilərdi. Bunun üçün ağac tirə yerbəyerdən çatma qaydasında qollar keçirilərdi. Qırxayağa vilayətin bəzi kəndlərində qoduq ayağı da deyilərdi. Çayın bənd salınan yeri enli olduqda qırxayağın ikisi-üçü baĢ-baĢa qoyulardı. Qırxayağın suya salınması, onun qabağına ləmpərin düzülməsi və ləmpərin üstünə çuval və kisələrdə daĢların qoyulması çətin iĢ prosesi olduğundan böyük qüvvə tələb olunardı. Bu iĢin görülməsi üçün çoxlu adam iĢtirak edərdi.
139 Ləmpərin özünəməxsus hazırlanma üsulu olmuĢdur. Bunun üçün çəltik küləĢindən qol yoğunluğunda 7-8 uzunluğunda ―bədnəm‖ edilir və bir- birindən 30-40 sm aralıqda yan – yana qoyularaq 5-6 qol düzülərdi. Həmin bəndəmlərin üstünə çırpı, budaq, çör – çöp sərilərdi. Bunun üstünə bir lay küləĢ, küləĢin üstünə isə bir lay çınqıl daĢ töküldükdən sonra yenə də bir lay çəltik küləĢi verilərdi. Daha sonra isə həmin laylar yumurlanaraq bükülür və beləliklə də ləmpər hazır olardı.
BaĢqa etnoqrafik zonalarda da dəhnə və bəndlərin tikilməsi üçün bir sıra qayda və üsullar mövcud olmuĢdur. Dəhnə və bənd tikiləsi yerə 2-3 m uzunluğunda yoğun payalar (bir- Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|