L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

143 

uçmaq  qorxusu  olan  yerlərində  sal-saybənd  (daĢdan  hörgü)  aparılır.  Kəhriz 

quyularının uçmaması (dağılmaması)  üçün onun ağız hissəsi (yuxarısı) 3-5  m-lik 

sahə daĢla horülür-çiləgərdən edilirdi. 

 

Kəhrizlərin  qazılması  və  təmiri  iĢi,  adətən,  payız  və  yaz  aylarında  görülürdü. 

Kəhrizlərdə aparılan vaxtaĢırı təmirə səbəb onun suyunun azalması, kəhriz lağımı-

nın tutulması  və  s. olurdu. Kəhrizdə  su azaldıqda  tərkdöymə  (yəni  suyu artırmaq 

üçün aparılan təmir) edilirdi. Bunun üçün lağım aĢağı quyudan ta baĢ quyuya kimi 

10-15  sm  dərinlikdə  yenidən  qazılırdı.  Belə  bir  iĢ,  adətən,  quraqlıq  illərdə  aparı-

lırdı. Bundan əlavə, kəhrizlərdə vaxtaĢırı "dolasov" təmiri də aparılırdı. Bu təmir-

dən məqsəd suyun qabağına düĢmüĢ daĢı, torpağı təmizləməklə lağımda suyun sər-

bəst axmasını təmin etməkdi. Bəzi illərdə  güclü  yağıĢlar zamanı sel  suları  kəhriz 

quyusunu  və  lağımını  zir-zibil  ilə  dolduraraq,  suyun  axımını  çətinləĢdirirdi.  Belə 

vaxtlarda  quyu  və  lağımın  təmizlənməsi  üçün  aparılan  iĢ  "aval"  təmiri  adlanırdı. 

Aval təmiri əksər hallarda quyularının ağızı bağlanmamıĢ kəhrizlərdə aparılırdı. 

Kəhriz suyunun qədəri onun qazıldığı sahənin su ehtiyatından asılı olurdu. 

Elə kəhrizlər vardı ki, onun suyu ilə dəyirmanı iĢlətmək olurdu. Daha doğrusu, bir-

iki baĢ su verirdi. Elələri də vardı ki, onun suyu ancaq bir kəndi və ya bir məhəlləni 

içməli su ilə təmin edirdi. Suvarma üçün istifadə ediləcək kəhriz gözünün (çeĢmə-

---

 

 

144 

sinin)  qabağında  kiçik  nohur  (gölcük)  düzəldilərdi.  Su  buraya  yığıldıqdan  sonra, 

arxla  əkin  sahəsinə  aparılırdı.  ġəhərlərdə  kəhriz  suyundan  istifadə  edən  ailələr 

arasında möhkəm qayda olmuĢdur. Belə ki, kəhriz suyunda, lağıma düĢərək paltar 

və  qab-qacaq  yumaq,  onu  çirkləndirmək  olmazdı.  Hər  ailə  öz  həyətində  kəhrizin 

lağımına düĢmək və su götürmək üçün xüsusi "qırxayaq" - pilləkən düzəltdirərdi. 

Kəhrizlər vasitəsilə kənd və Ģəhər camaatı içməli su ilə təmin olar və  ya 

əkin  sahələri  suvarılardı.  Ġri  torpaq  sahibləri  özləri  üçün  xüsusi  kəhrizlər 

vurdurardılar.  Kəhrizlərin  qazılması  xərci  isə  onun  suyundan  istifadə  edəcək 

məhəllə, kənd, Ģəhər camaatı və ya sahibkar tərəfindən verilərdi. Kankan dəstəsinin 

zəhmət  haqqının  qədəri  danıĢıq  və  razılaĢmadan  asılı  olaraq,  natura  və  pul  ilə 

ödənilərdi. 

Hər bir kəhrizin adətə görə öz adı olardı. Onun adını müəyyənləĢdirərkən 

həmin kəhrizin harada qazılması və ya onun hansı kəndə və əraziyə su verməsi ilə 

adlanardı, yaxud da kəhrizin sahibi kimdirsə, onun adını daĢıyırdı. Məsələn, Kəblə 

Musa kəhrizi, Hacı Cəfər  kəhrizi, Hacı Əhməd kəhrizi, MəĢədi Məcid kəhrizi,  ya 

da kəndin adı ilə QaraqıĢlaq kəhrizi, Moruq kəhrizi, Muğanlı kəhrizi və s. 

Xüsusi  Ģəxslərə  məxsus  kəhrizlərin  suyu  ancaq  həmin  sahibkarın 

ixtiyarında  idi.  Camaatın  xərci  ilə  çəkilən  kəhrizlərin  suyundan  isə  (suvarma 

zamanı) növbə ilə həmin kəhrizin çəkilmə xərcini verənlər istifadə edirdilər. Adətə 

görə, kəhrizin suyundan içmək və iĢlətmək üçün hər bir adam istifadə edə bilərdi. 

---

 

 

145 

Bəzən də bir neçə nəfər öz xərci ilə (savab məqsədilə) kəhriz qazdırıb bir kəndin və 

ya bir məhəllənin camaatını içməli su ilə təmin edərdi. 

Azərbaycanda  kəhriz  qazan  kankan  dəstələri  əsasən  Cənubi 

Azərbaycandan gələnlərdən olardı. Lakin bu iĢin Naxçıvan, Qarabağ, Gəncəbasar 

və baĢqa rayonlarda da bilici ustaları olmuĢdur. 

Xalqımızın  qədimdən  istifadə  etdiyi  və  özünün  qazılıb-iĢlədilməsi 

baxımından həddən artıq çətin və mürəkkəb olan kəhriz təsərrüfatı həm suvarmada, 

həm də yaĢayıĢ məskənlərinin içməli su ilə təminində, yerli və təbii Ģəraitdən asılı 

olaraq,  əvəzedilməz  rola  malik  olmuĢdur.  Kəhrizlərin  çəkilməsi  böyük  ustalıq, 

vərdiĢ  və  bilik  tələb  edirdi.  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  olmuĢ  məĢhur 

səyyah  və  coğrafiyaĢünas  alim  Q.A.Qrum-Qrijimaylo  kəhrizləri  gördükdən  sonra 

aludəliklə  yazırdı:  "Bu  qurğu  nə  qədər  təəccüblü  və  çətindirsə,  onu  tikmək  bir  o 

qədər də cəsarət və hünər tələb edir. Kəhrizlərlə bəzən 60 m və daha da dərinlikdən 

su  öz  axan  ilə  üzə  çıxarılır.  Biz  haqlı  deyilikmi  ki,  təbiətə  qalib  gələrək,  onu 

dəyiĢdirən əkinçilərin qarĢısında heyrət və ehtiramla dayanaq?" 

Qədimlərdən belə suvarma  üçün, az da olsa, nohur və göllərin suyundan 

istifadə  edilmiĢdir,  təbii  halda  əmələ  gəlmiĢ  göl  və  nohurlar  bəzən  süni  halda  da 

düzəldilirdi  -  tikilirdi.  Göl  və  nohurların  düzəldilməsi  üçün  imkan  və  Ģərait  olan 

sahələrdə  xəndəklər  çəkilir  və  bununla  da  yağıĢ  və  qar  suları  həmin  yerə 

toplanardı.  Bəzən  göl  və  nohurlara,  su  çayların  daĢqını  zamanı  yığılardı.  Belə 

göllərə əsasən Kür sahili ərazidə daha çox təsadüf edilərdi. Süni halda düzəldilən 

nohurlar  hamılıqla  tikilərdi.  Bəzən  də  iri  torpaq  sahibləri  özləri  üçün  xüsusi 

nohurlar  tikdirərdilər.  Birgə  zəhmət  və  xərc  çəkilib  tikilən  nohurların  suyundan 

icmalıqla istifadə edilərdi. Xüsusi nohurların suyunu isə ancaq onun sahibi iĢlədə 

bilərdi. Beləliklə də göl və nohurlar ayrı-ayrı kənd icmalarına və ya da sahibkarlara 

məxsus olardı. 

Nohur və  göllərdən əkinlərə su ana arxlar vasitəsilə aparılardı. Bəzən də 

yay aylarında (suvarma zamanı) çaylarda su azaldıqda həmin arxlarla gölün suyu 

çaylara  tökülərdi.  Təbii  göl  sayılan  Qanlı  göldən  ana  arxla  həm  Kükü  kəndinin 

əkinlərini suvarmaq, həm də Naxçıvançaya su axıtmaq olurdu. Nohur və göl suları 

ilə əsasən pambıq və çəltik əkinləri suvarılardı. 

XIX əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycanda 160-a qədər su anbarı (nohur) 

olmuĢdursa [177], XX əsrin baĢlanğıcında onların sayı 500-dən yuxarı idi. Həmin 

dövrdə su anbarları ilə (nohurlarla) suvarılan torpaqlar on min desyatindən çox idi 

[178]. 

Suvarma  məqsədilə  Azərbaycanın  bəzi  yerlərində  az  da  olsa  su 

quyularından istifadə edilmiĢdir. Lakin belə bir suvarma üsulu AbĢeron yarımadası 

üçün  daha  səciyyəvi  hal  olmuĢdur.  AbĢeronun  bütün  kəndlərində  (MaĢtağa, 

Buzovna, Mərdəkan, Zirə, Hövsan və s.) əhali bostan, tərəvəz və həyətyanı sahələri 

quyu  suyu  ilə  suvarmıĢdır.  Onlar  yeraltı  suları  üzə  çıxararaq,  suvarmada  çox 

bacarıqla  istifadə  edirdilər.  Bunun  üçün  ona  qədər  qayda  və  üsuldan  istifadə 

---