L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

152 

üsulu və qaydaları, adət və ənənələri, suvarma xalq təqvimi yaratmıĢ və bununla da 

suvarma suyundan bacarıq və sərfəli istifadə etmək vərdiĢinə sahib olmuĢlar. 

Xalqımız  suvarma  əkinçiliyi  sahəsində  çoxəsrlik  bir  inkiĢaf  mərhələsi 

keçərək qazandığı zəngin bilik və təcrübəni dövrümüzə qədər yaĢada bilmiĢdir. 

Qədim  əkinçilik  ölkəsi  olan  Azərbaycanda  su,  dəmyə  və  həm  də 

suvarmaya əsaslanan əkinçilik rayonlarının əkinçi və maldar əhalisi üçün həlledici 

əhəmiyyət kəsb etmiĢdir. 

Suvarma  suyuna  olan  ehtiyac,  onun  insanların  həyatı  və  güzəranı  üçün 

əvəzedilməz rolu, suya fövqəladə bir qüvvə, müqəddəs bir varlıq kimi baxılmasına 

səbəb  olmuĢdur.  Lakin  leysan  yağıĢlar  və  çay  daĢqınları  nəticəsindəki  tələfatı 

insanlar ən böyük fəlakət hesab etmiĢlər. 

Azərbaycan ərazisində yağıntı, xüsusilə aran rayonlarına yaz və yayın ilk 

ayında  düĢən  yağıĢlar  əkinçilikdə  məhsuldarlıq  üçün  böyük  əhəmiyyətə  malik 

olmaqla  əsas  Ģərt  idi.  Lakin  ölkədə  tez-tez  təkrar  olunan  quraqlıqlar,  doluvurma, 

duman, sel və baĢqa təbii fəlakətlər əkinçiləri ağır vəziyyətə salırdı. Quraqlıq illəri 

böyük  bədbəxtliklər  gətirirdi.  Kəndlilər  var-yoxdan  çıxır,  mal-qara  kütləvi  halda 

tələf olurdu. Əhali arasında yoluxucu xəstəliklər yayılır, xüsusilə kənd əhalisi daha 

çox qırılırdı [191]. 

Qafqazda çay daĢqınlarının ən çox təkrar olunduğu yer Azərbaycan ərazisi 

hesab  olunur.  Təxminən  yüz  ildə  (XIX  əsrin  ortalarından  XX  əsrin  ortalarına 

qədər) Azərbaycan ərazisindən axan çaylarda 129 daĢqın hadisəsi baĢ vermiĢdir ki, 

bunun  da  43-ü  Naxçıvan  çaylarının  payına  düĢmüĢdür  [192].  Deməli,  yerli  əhali 

hər il bu və ya baĢqa regionda bir və ya iki dəfə çay daĢqınına məruz qalırmıĢ. 

Azərbaycan əkinçiləri ara-sıra təkrar olunan doludan da əziyyət çəkirdilər. 

Yaz  və  yayın  əvvəllərində  düĢən  dolu  əkin  və  bağlara  daha  çox  ziyan  vururdu. 

Bəzən  mal-qaranın  qırılmasına  da  səbəb  olurdu.  Ölkənin  ərazisi  dolunun  illik 

təkrar yağımına görə də fərqlənirdi. Belə ki, dağlıq ərazidə dolunun illik təkrarı, 5-

6  gün,  bəzən  də  7-8  günə  qədər,  dağlıq  və  dağətəyi  ərazidə  3-4  gün,  düzənlik 

rayonlarda isə 1-2 gün olurdu [193]. 

Azərbaycan  ərazisində  son  yüzilliklərdə  baĢ  verən  təbiət  hadisələri  bir 

daha  sübut  edir  ki,  burada  daha  əvvəlki  dövrlərdə  də  quraqlıqlar,  sel  və  çay 

daĢqınları, dolu yağımı, duman və sair hadisələr tez-tez təkrar olmuĢ, bu isə böyük 

fəlakətlərlə  nəticələnmiĢdir.  Axı  təbiətin  iqlim  Ģəraiti  minilliklər  ərzində  demək 

olar  ki,  dəyiĢikliyə  uğramır  və  ya  da  az  dəyiĢir.  Beləliklə  də  bu  ərazidə  yaĢayan 

insanlar  hələ  çox-çox  qədimlərdən  təbii  fəlakətlərə  tez-tez  məruz  qalaraq  çox 

ehtimal ki, böyük məhrumiyyətlərə uğramıĢlar. Bu və ya baĢqa ərazidə təbii iqlim 

Ģəraitinin  müxtəlifliyi  və  baĢ  verən  kortəbii  hadisələr  və  bunların  ağır  və  pis 

nəticələri  Ģübhəsiz  ki,  öz  növbəsində  ibtidai  insanların dünyagörüĢünə  təsir etmiĢ 

və  bu  fəlakətlərin  qarĢısını  almaq  üçün  onlar  tərəfindən  cürbəcür  ayin,  etiqad  və 

mərasimlərin yaranması və həyata keçirilməsinə səbəb olmuĢdur. 

Doğrudan da insanlar "təbiət qüvvələrinə qalib gəlməyə, onları öz arzu və 

---

 

 

153 

istəklərinə  tabe  etməyə"  (K.Marks)  çalıĢmıĢ  və  mübarizə  aparmıĢlar.  Lakin  bu 

mübarizə  daha  çox  "təsəvvürdə  və  təsəvvürün  yardımı  ilə"  yaranmıĢ  və  nəticədə 

əsatirlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuĢdur. Daha doğrusu, "...təbiət qüvvələri 

və  hadisələrinə  qarĢı  mübarizədə  hələ  çox  zəif  silahlanmıĢ  insanın  özünə  görə 

müĢahidə və təcrübəsi, sınaqları olsa da onlara təsir edə biləcək gücə malik idrakı, 

biliyi yox dərəcəsində idi. Bunun nəticəsi olaraq belə qüvvə və hadisələrə animist 

münasibət  əmələ  gəlirdi  ki,  bu  da  öz  növbəsində  magiyaya  -  əfsuna  etiqad 

yaradırdı" [194]. 

Azərbaycan  folklorĢünaslığında  mifik-zoomorfik  əjdaha  surəti  yağıĢsız 

qara buludun rəmzi kimi tanınır, isti ölkələrdə əkinçilik və maldarlıqla məĢğul olan 

ibtidai insanlar yağıĢ suyuna nə qədər də böyük ehtiyac duyurdular. Axı yağıĢ suyu 

taxıl əkinləri üçün, bol məhsul, mal-qara üçün yem demək idi. Xüsusilə yaz və yay 

aylarında havaların quraq keçməsini insanlar fəlakət hesab etmiĢ və bunun səbəbini 

əjdaha kimi təsvir edilən qara buludda görmüĢlər [195]. Əjdaha yağıĢ suyunu gizlə-

dir, oğurlayır, suyun qabağını kəsərək onu insanlara tərəf buraxmır. Belə bir məna 

və  məzmun  daĢıyan  hadisələrin  cərəyanı  nağıl  və  dastanlarımızda  da  öz  əksini 

tapmıĢdır. 

Dünyanın qədim yazılı abidələrindən biri hesab olunan "Avesta"da təbiət 

hadisələri, insanların təbiətlə sıx əlaqəsi, onların təbiətdən asılılığı nəinki öz əksini 

tapmıĢ  və  hətta  əsatir  Ģəklinə  salınmıĢdır.  TiĢtirə  yağıĢ  suyu  tanrısıdır.  Hörmüzd 

ona yağıĢ yağdırıb bitkilərə həyat verməyi tapĢırır. Hörmüzdün düĢməni Əhrimən 

isə  ApoĢ  divə  tapĢırır  ki,  yağıĢ  suyunu  oğurlasın,  quraqlıq  törədib  bitkiləri  məhv 

etsin. TiĢtirə gözəl oğlan, qızıl buynuzlu öküz və ya da qızıl yəhərli ağ at Ģəklində 

səmanı  gəzib  buludlardan  yağıĢ  yağdırır.  ApoĢ  div  isə  yağıĢ  suyunu  oğurlayır  və 

bitkiləri  məhv  etmək  istəyir.  Bunu  görən  TiĢtirə  ApoĢa  qarĢı  mübarizə  aparır  və 

ona qalib gəlir. YağıĢ yağdıraraq bitkilərə həyat bəxĢ edir. 

Hələ çox-çox qədimlərdən insanlar təbiət sirlərindən baĢ açmadıqlarından, 

təbiətdə  baĢ  verən  bu  və  ya  baĢqa  qorxulu  hadisə  və  fəlakətlərin  (quraqlıq,  dolu 

vurma, leysan yağıĢlar, sel və çay daĢqınları, duman, ildırım vurma və s.) səbəblərini dərk 

etmədiklərindən belə bir fövqəladə və qarĢısıalınmaz hadisələrə qarĢı mübarizə aparmaq 

məqsədilə  müqəddəs  hesab  etdikləri  qüvvələrə  səcdə  edərək  "gözəgörünməzlərə" 

magik  qüvvələr  kimi  sitayiĢ  etməklə  onların  təsir  gücündən  istifadə  etmək  üçün 

Ģərəflərinə nəzir verir, qurban kəsir və müxtəlif xarakter və məzmun daĢıyan ayin və 

mərasimlər  keçirirdilər.  Belə  bir  ibtidai  mövhumi  dünyagörüĢün  Ģüurlardakı 

qalıqlarının nəticəsi olan ayin, inam, ovsun və baĢqa dini mərasimlər əkinçi və maldar 

əhali  arasında,  onların  təsərrüfat  həyatında  və  məiĢətində  kök  salaraq,  əsrimizin  ilk 

onilliklərinə qədər bu və ya baĢqa Ģəkildə icra edilmiĢdir. 

Etnoqrafik materiallardan aydın olur ki, əkinçilik və maldarlıqla məĢğul olan əhali 

əkinlərini  quraqlıqdan,  doludan,  seldən,  çay  daĢqınlarından,  leysan  yağıĢlardan, 

ziyanvericilərdən  və  mal-qaranı  yoluxucu  xəstəliklərdən  qorumaq  üçün  müxtəlif  dini 

ayin və etiqadlara əməl edir və mərasimlər keçirirdilər. ġübhəsiz ki, kökü çox qədimlərə 

---