L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

149 

çatmadıqda, yaxud əkinlərin susuzluqdan yanmaq qorxusu olduqda həmin kəndə su (baĢqa 

kəndlərin su payı hesabına) növbədən kənar verilərdi. Buna "gavar", "dəhnə bir" və ya 

"girdab" deyilərdi. "Dəhnə bir" iki-üç gündən artıq çəkməzdi [184]. 

Suvarma suyu növbəsinin özünün də müddəti, yəni vaxt ölçüsü mövcud olmuĢ-

dur.  Suyun  növbə  vaxtı  isə  Ģəraitdən  və  baĢqa  səbəblərdən  asılı  olaraq  müxtəlif  idi. 

Lakin növbənin vaxt ölçüsü elə müəyyənləĢdirilirdi ki, həmin müddətdə verilən su ilə 

əkini, bağı və bostanı və ya da həyətyanı sahəni suvarmaq mümkün olurdu. 

Suyun vaxt ölçüsü müddətinin təyinində də müxtəlif üsullardan istifadə edil-

miĢdir.  Suvarmada  ən  geniĢ  yayılmıĢ  ölçü  müddəti  birgünlük  su,  ikigünlük  su  idi. 

Birgünlük  su  dedikdə  isə  bir  gecə-gündüzlü  vaxt  nəzərdə  tutulur.  Suvarmanın  vaxtı 

günəĢin,  ayın,  ulduzların  çıxması  və  batması  ilə  müəyyənləĢdirilmiĢ,  kölgə  ilə  ölçül-

müĢdür.  Bütün  bunlardan  əlavə  su  və  qum  saatları  da  mövcud  olmuĢdur.  Su  və  qum 

saatından  əsasən  Naxçıvan  ərazisində  istifadə  edilmiĢdir.  Bunun  üçün  oturacağında 

kiçicik deĢiyi (gözü) olan mis və ya saxsı qabın içərisinə su, qum, və ya darı tökülərək əkin 

sahəsinin kənarında ağacdan asılardı. Qabdakı su və ya qum qurtardıqda, bir növbə vaxt 

bitmiĢ  hesab  olunardı.  Beləliklə  də  arxın  növbəsi  dəyiĢdirilərdi.  Ya  da  oturacağında 

gözcük olan boĢ mis və ya saxsı kasanı gölməçədəki suya qoyardılar, qab dolub suya batdıqda 

bir  növbə  bitərdi.  Suvarma  vaxtını  kölgə  ilə  müəyyənləĢdirmək  üçün  suçunun  və  ya 

sahədə basdırılmıĢ ağac payanın kölgəsi gün çıxanda ayaqla ölçülüb niĢanlanar və gün 

əyiləndə yenə də ölçülərdi. Belə ki, səkkiz ayaq tamamında növbə dəyiĢdirilərdi. Kəhriz 

suyu ilə suvarmada vaxt ölçüsü arpalıq adlanardı. Arpalıq, kəhriz suyunun gündüzlər üç 

saatı,  gecələr  isə  iki  saatı  demək  idi.  Gecələr  suvarma  vaxtı  ayın  və  bəzi  ulduzların 

çıxıb batması ilə müəyyənləĢdirilərdi. 

Suvarma suyunun təsərrüfatlar arasında növbələĢdirilməsinə və ölçüsünə, ümumiy-

yətlə, suvarma suyuna nəzarət suyun azaldığı vaxtlarda, yay aylarında daha da artırdı. 

Azərbaycanda XIX əsrin ikinci yarısından etibarən əkinçiliyin inkiĢafı xüsusilə 

pambıq  və  çəltik  əkini  sahələrinin  geniĢləndirilməsi  suya  olan  tələbatı  daha  da 

artırırdı.  Belə  bir  Ģəraitdə  suvarma  suyunun  düzgün  bölüĢdürülməsi  və  növbələĢ- 

dirilməsi əsas və həlledici əhəmiyyət kəsb edirdi. Bunun üçün həmin dövrdən etibarən 

su  bölgüsünə,  növbələĢməyə  və  ondan  düzgün  istifadə  etmək  məsələlərinə  mirab, 

cuvar, abyar və bəndivançıların nəzarəti xeyli güclənmiĢdi. 

Mirablar, suyun çaylardan kanal və ana arxlara düzgün paylanmasına, suvarma 

Ģəbəkələrinin  qaydaya  salınması  iĢlərinə  baxırdılar.  Əkinlərin,  bağ  və  bostanların 

suvarılmasına lazım olan suyun çay və ya baĢqa suvarma mənbələrindən götürülməsi 

iĢinə, həmçinin də suyun ölçüsünə baĢ cuvar-qaracuvar və cuvarlar nəzarət edirdilər. 

Suvarma suyunun nəzarətçisi olan mirab və cuvarlardan əlavə suyu ayrı-ayrı təsərrüfatlar 

arasında  bölmək  üçün  abyar,  ara  cuvar  və  bəndivançılar  da  olurdu.  Abyar  və  cuvarlar 

əkinçilikdə  öz  zəngin  təcrübəsi  və  biliyi  ilə  fərqlənən  adamlardan seçilirdi. Mirab və 

cuvarlar  bənd  və  dəhnələrdən  ana  arxlar  və  qol  arxlara  ayrılan  suyun artıb azalmasını 

müəyyənləĢdirmək üçün, xüsusi möhrlərdən, niĢanlanmıĢ -  gəz edilmiĢ ağac və s.-dən 

istifadə edirdilər. 

---

 

 

150 

Mirablar dövlətdən əmək haqqı alırdılar. Əslində isə onların gəliri və dolanacağı 

kəndlilərin  hesabına  idi.  Abyar  və  cuvarların  əmək  haqqı  il  müddətinə  razılaĢma  ilə 

müəyyənləĢdirilərdi. Onların zəhmət haqqı bir qayda olaraq natura ilə (buğda, arpa, çəltik 

və s.) ödənilirdi. Əmək haqqının miqdarı isə əkin sahəsinə görə hesablanırdı. 

Mirab, abyar və cuvarlar həmin vəzifələri seçki ilə tuturdular. 

 

 Mirablar  üç  ildən  bir  seçildikləri  halda,  abyar  və  cuvarlar  hər  il 

seçilirdilər  "...Suvarma  Ģəbəkəsinin,  kanalların,  kəhrizlərin  və  s.  sahibləri 

vəziyyətin ağası olurdular. Suyu öz vəzifələrinə gəlir mənbəyi kimi baxan mirablar 

bölürdülər. Onlar peĢkəĢ verən kəndlilərə su verir, peĢkəĢ verməyə imkanı olmayan 

və  seçkilər  zamanı  onların  əleyhinə  səs  vermiĢ  kəndliləri  isə  sudan  məhrum 

edirdilər" [185]. 

GeniĢ  hüquqa  malik  olan  mirab  vəzifəsini  əsasən  bəy  və  mülkədarların 

nümayəndələri tuturdu. Onlar vəzifəyə keçmək üçün hər cür vasitələrə əl atırdılar, 

formal  xarakter  daĢıyan  mirab  seçkiləri  həmiĢə  varlıların  xeyrinə  nəticələnirdi. 

Mirab  seçilmiĢ  Ģəxs  bu  vəzifədə  o  qədər  varlanırdı  ki,  daha  onun  yerini  tutmaq 

müĢkül bir iĢ olurdu. Böyük çoxluq təĢkil edən yoxsul kəndlilər isə demək olar ki, 

heç  vaxt  öz  nümayəndələrini  bu  vəzifəyə  seçə  bilmirdilər.  Mirabların 

ədalətsizliyinə qarĢı kəndlilərin dövlət idarələrinə etdikləri çoxlu Ģikayətlər həmiĢə 

nəticəsiz qalırdı. Bir Ģikayət məktubunda deyilirdi: "Su bölgüsü hökmdar mirabın 

əlindədir, onun Ģıltaqlığının həddi-hüdudu yoxdur. Onu ancaq rüĢvətlə razı salmaq 

---

 

 

151 

olur"  [186].  Çar  məmurları  mirabların  özbaĢınalığına  qarĢı  heç  bir  təsirli  tədbir 

görmürdülər. 

Suvarma  suyundan  istifadə  etmək  üçün  mövcud  olan  adət  və  qaydalar 

varlı  kəndlilər  tərəfindən  tez-tez  pozulurdu.  Onlar  heç  bir  növbə  gözləmədən 

istədikləri vaxt suyu zorla yoxsul kəndlilərin əlindən alırdılar. Belə bir zorakılıqlar 

yay  aylarında  çaylarda  su  azaldıqda  daha  geniĢ  Ģəkil  alırdı.  Bəzən  elə  olurdu  ki, 

kəndin su növbəsi çatdıqda bütün kiĢilər ana arxın və ya qol arxların dəhnəsindən 

tutmuĢ, əkinlərə qədər arx boyu gözətçi olardılar. Bəzən də öz növbəti su payı üçün 

dəhnəyə gedən kəndlinin əlindəki beldən savayı, belində də xəncər olardı [187]. 

Yay aylarında çaylarda su azalan vaxtlarda bəzən suyun qabağı tamamilə 

kəsilərdi, belə halda su çatıĢmazlığından çayların aĢağı axarında yerləĢən kəndlərin 

əkinləri daha çox zərər çəkirdi. Bu da böyük narazılığa səbəb olaraq qonĢu kəndlər 

arasında çəkiĢmə və münaqiĢə ilə nəticələnirdi. 

Su  bölgüsündə  mirabların  özbaĢınalığına,  iri  torpaq  sahiblərinin 

zorakılığına  məruz  qalan  yoxsul  kəndlilər  su  uğrunda  ciddi  mübarizə  aparmalı 

olurdular.  "Mülkədar  və  baĢqa  iri torpaq sahibləri öz  təsərrüfatlarını su ilə  təchiz 

etmək  üçün  suvarma  Ģəbəkələri  yaratmaq  əvəzinə  kəndli  təsərrüfatlarına  gedən 

suyu öz əllərinə keçirməyə daha çox səy göstərirdilər" [188]. 

Azərbaycan  kəndində  XX  əsrin  əvvəllərində  su  uğrunda  mübarizə 

yaĢamaq  uğrunda  mübarizə  idi.  "Torpaq"  və  "su"  məfhumu  kəndlinin  güzəranı 

üçün eyni bir məna daĢıyaraq, ayrılmaz bir vəhdət təĢkil etmiĢdir. 

Su  uğrunda  gedən  mübarizə,  mübahisə  və  narazılıqlar  bəzən  elə  kəskin 

Ģəkil  alırdı  ki,  iĢ  adamlar  arasında  dava-savaĢa  səbəb  olurdu.  Nəticədə 

yaralananlar, hətta ölənlər də olurdu. Suvarma üçün suyun çatıĢmazlığından ən çox 

əziyyət  çəkəni  isə  kəndlilərin  yoxsul  təbəqəsi  idi.  Azərbaycanda  su  bölgüsü 

məsələsində  möhkəm  bir  qayda-qanun  olmadığından  hər  hansı  bir  mübahisə 

həmiĢə güclülərin xeyrinə həll olunurdu[189]. 

XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  suvarılan  torpaqların  sahəsi  səkkiz 

yüz  min  desyatindən  artıq  olsa  da  [190]  ölkənin  daxilində  iqtisadi  və  siyasi 

vəziyyətin  çətin  və  mürəkkəbliyi  kənd  təsərrüfatının  bütün  sahələrinə  zərər 

vurduğu kimi, suvarma təsərrüfatının da yararsız hala düĢməsinə səbəb olmuĢdur. 

Belə ki, suvarma kanal və arxlarını lil və qamıĢ basmıĢ, su bəndləri uçub dağılmıĢ, 

su çarxları sıradan çıxmıĢ, kəhriz və su anbarları yararsız hala düĢmüĢdü. XX əsrin 

əvvəllərində  ölkədə  iki  milyon  desyatindən  çox  torpaq  sahəsinin  suvarmaya 

ehtiyacı  var  idi.  Məhz  ona  görə  də  Azərbaycanda  kənd  təsərrüfatının  inkiĢafı 

baxımından süni suvarma məsələsi baĢlıca bir problem olaraq öz həllini gözləyən 

əsas və mühüm bir vəzifə kimi yenə də qarĢıda dururdu. 

Azərbaycanda  süni  suvarmanın  müxtəlif  mənbə  və  vasitələri  mövcud 

olmuĢdur.  Xalqımız  suvarma  məsələsinə  böyük  qiymət  verərək  ona  qayğı 

göstərmiĢ  və  suvarmanı  həmiĢə  əkinçiliyin  əsası  hesab  etmiĢdir.  Azərbaycan 

əkinçiləri çoxəsrlik təcrübənin nəticəsi olaraq bu sahədə bir sıra suvarma sistemi, 

---