L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

154 

gedən bu ayin, etiqad və mərasimlər dövrümüzə gəlib çatana qədər, daha sonrakı dinlərin 

(islam, xristian və s.) təsiri nəticəsində öz ilkin forma və məzmununa  görə  müəyyən 

dəyiĢikliklərə də uğramıĢlar. 

Məhz bu ibtidai ayin, inam və mərasimlər Azərbaycanda islam dininin qəbu-

lundan sonra özünün təĢkili və icra formasına görə onun təsirinə məruz qalmıĢ, xeyli 

dəyiĢərək yeni məzmun almıĢdır. Lakin nə xristian və nə də islam dini qədim və yerli 

inamları  tamamilə  məhv  edə  bilmədi.  Onların  çoxu  xristian  və  islam  mərasimlərinin 

tərkib hissəsinə daxil oldu [196]. "Deməli, biz görürük ki, din bir dəfə meydana gəlib 

qabaqkı  zəmanələrdən  irs  aldığı  müəyyən  təsəvvürlər  ehtiyatını  həmiĢə  mühafizə 

edir" [197]. 

Ġslam dininin ayin və mərasimlərin məzmun, forma və keçirilməsinə olan təsirini, 

daha  doğrusu,  bu  çulğalaĢmanı  biz  Azərbaycanda  həmin  mərasimlərin  keçirilməsi 

prosesində daha aydınlığı ilə görürük. 

Təbiətdə baĢ verən hadisələrin əsl səbəbini dərk etməyən insanlar təbii fəlakət 

qarĢısında  aciz  qalırdı.  Onlar  quraqlığın  əsl  səbəbini  dərk  etmədiklərindən  yağıĢ 

arzusu ilə bir sıra magik (ovsun) xarakteri daĢıyan dini mərasimlər keçirirdilər. 

YağıĢ  çağırmaq  mərasimi  Qafqaz  xalqları,  Orta  Asiya  və  baĢqa  xalqların 

əkinçi və maldar əhalisi arasında qədimlərdən belə geniĢ yayılaraq, XX əsrin 20-30-cu 

illərinə qədər bu və ya baĢqa Ģəkildə icra edilmiĢdir. 

Azərbaycanda  quraqlıq  illərində  yağıĢ  çağırmaq  üçün  keçirilən  mərasimə  -

müsəllaya [198] camaat, adətən, həftənin cümə axĢamı və cümə günlərində çıxardılar. 

Lakin  ayrı-ayrı  bölgələrdə  həmin  günlər  mütləq  hesab  edilməyərək,  bu  mərasim 

həftənin baĢqa günlərində də keçirilərdi. Mərasimdə kəndin axundu, mollası, mömini, 

qocası və cavanı, kiĢisi və qadını, uĢağı hamılıqla iĢtirak edərdilər. Adətə görə, mərasim 

iĢtirakçıları  ayaqyalın,  baĢıaçıq  olardılar.  Müsəlla  kəndin  qibləsində,  düzən  sahədə, 

yüksəklikdə  və  ya  təpəlikdə,  güntutan  yerlərdə,  bəzən  kənd  məscidinin  həyətində 

keçirilərdi.  Hətta  bəzi  kəndlərin  ərazisində  bu  mərasimi  keçirmək  üçün  xüsusi 

"müqəddəs"  yerlər  də  olardı.  Həmin  mərasimə  ġabran  kəndlərində  "təvali"də 

deyərdilər.  Etnoqrafik  materialların  təhlilindən  aydın  olur  ki,  bu  mərasim 

Azərbaycanın  ayrı-ayrı  bölgələrində  özünün  icra  formasına  görə  kiçicik  fərqlərə 

baxmayaraq, eyni məzmun və məna kəsb etmiĢdir. 

YağıĢ  arzusu  ilə  keçiriləcək  müsəllanın  günü  və  yeri  əvvəlcədən  kəndin 

mollası  və  ya  ağsaqqalı tərəfindən bütün  kənd camaatına  xəbər verilərdi.  Onların 

təkid  və  təklifi  ilə  camaat  (Ģərikli  halda)  qurbanlıq  heyvan  alardı.  Həmin  gün 

buraya kiĢi, qadın və uĢaqlar, ümumiyyətlə, bütün kənd camaatı yığıĢar, həmçinin 

kəndin mal-qarası, qoyun-quzusu da gətirilərdi. UĢaqlar analarından ayrılardı. Ġnək 

və  qoyunların  da  balaları  ayrı  saxlanılardı.  Kəndin  mollası  və  qocaları  hacət 

namazı qılar, dua oxuyardılar. Camaat isə Allaha yalvarardı ki, Allah onlara "yağıĢ 

göndərsin".  Onlar  ucadan  deyərdilər:  "Xudavənda,  sən  bizi  yaratmısan,  bizim 

ruzumuzu  da  ver.  Pərvərdigara  bizə  rəhm  eylə,  yağıĢ  gəlsin,  əkinlərimiz  əldən 

gedir.  Allah,  bizim  günahımızdan  keç,  bizi  əməlimizlə  ölçmə,  özün  rəhm  et"  və 

---

 

 

155 

yaxud "Allah sən bizi çörəklə imtahana çəkmə, bizim ruzumuzu ver, bizə rəhmin 

gəlsin". Namaz və yalvarıĢdan sonra mərasim iĢtirakçıları ağlaĢardılar. Analarının 

ağlaĢmasına uĢaqların səsi qarıĢardı, inək, qoyun, buzov və quzu mələĢməsi də bu 

səslərə  qarıĢaraq  dəhĢətli  bir  səs-küy  və  ağlaĢma  mənzərəsi  alınardı.  Bütün 

bunlardan:  namaz,  yalvarıĢ  və  ağlaĢmadan  sonra  qurbanlıq  alınmıĢ  heyvan  (inək, 

inək  düyəsi,  qoyun  və  s.)  kəsilərdi.  ĠĢtirakçılara  ət  və  ya  da  biĢmiĢ  xörək 

paylanardı. Bəzən də əvvəlcədən qurbanlıq üçün nəzir deyilən heyvanı kəsib, ətini 

müsəlla  iĢtirakçılarına  paylayardılar.  Bəzi  hallarda  müsəllaya  bütün  kənd 

camaatlıqla deyil, ancaq ağsaqqallar çıxardı. 

Müsəlla  iĢtirakçılarından  müsəllanın  nə  üçün  yüksək  yerlərdə,  dağ 

ətəklərində,  təpəliklərdə,  düzənliklərdə  keçirildiyini  soruĢduqda  onlar  belə  cavab 

verərdilər:  "Bizim  göz  yaĢımızı  və  ağır  vəziyyətimizi  Allah  daha  yaxĢı  görəcək, 

bizə yazığı gələcək, əkinlərimiz üçün yağıĢ göndərəcəkdir". 

Beləliklə də mərasim zamanındakı ağlaĢma (göz yaĢı), onun ilk meydana 

gəlməsi  mərhələsində  özünə  oxĢar  (yağıĢı)  çağırırdısa,  daha  sonralar  mərasimin 

indiki anlayıĢında insan və heyvanların göz yaĢı ali qüvvəni (Allahı - Ş.Q.) rəhmə 

gətirməli idi[199]. 

Adətən,  il  quraqlıq  keçdikdə,  çıxılmaz  vəziyyətə  düĢən  əkinçi  və 

maldarlar Allaha yalvarmaqla, onun yolunda nəzir-niyaz verərək, qurban kəsər və 

bu məqsədlə mərasim keçirməklə ondan nicat - yağıĢ gözləyərdilər. 

Qədim,  hətta  kökləri  ibtidai  icma  dövrünə  gedib  çıxan  bu  mərasim  çox 

ehtimal  ki,  əkinçiliyin  meydana  gəlməsilə  yaranmıĢdır.  Ġnsanlar  fəlakətlə 

nəticələnən  təbiət  hadisələrindən  baĢ  çıxara  bilmədiklərindən  onlar  belə  bir 

hadisələrin  təkrar  olunmaması  üçün  kollektiv  və  tək-tük  halda  bir  sıra  ayin  və 

mərasimlər  keçirirdilər.  Məhz  bununla  da  gözə  görünməyən  qüvvələr  guya  yağıĢ 

verər, yaxud yağıĢı kəsər və ya dolunun qarĢısını alardı. Beləliklə də onlar səbəbini 

bilmədiyi  bütün  hadisələrin,  o  cümlədən  quraqlıqların  xüsusi  qüvvələr  tərəfindən 

edildiyinə inanırdılar. 

Təbiətdə  baĢ  verən  bütün  hadisələrin  özünəməxsus  qanunauyğun 

səbəbləri vardır. Lakin quraqlıqların bir sıra obyektiv səbəbləri ilə yanaĢı, onun son 

yüzilliklərdə  tez-tez  təkrar  olunmasının  bir  səbəbi  də  meĢələrin  geniĢ  ərazilərdə 

kütləvi  surətdə  məhv  edilməsi  idi.  F.Engels  yazırdı:  "Əkin  yeri  əldə  etmək  üçün 

Mesopotamiyada,  Yunanıstanda,  Kiçik  Asiyada  və  baĢqa  yerlərdə  meĢələri  qırıb 

ağacları kökündən çıxaran adamların heç  yuxusuna  da  gəlmirdi ki,  bu hərəkətləri 

ilə onlar həmin ölkələrin indiki viranəliyinin əsasını qoymuĢlar, çünki bu yerlərin 

meĢələrini  məhv  etməklə  bərabər,  rütubətin  toplandığı  və  qaldığı  mərkəzləri  də 

məhv  etmiĢlər"  [200].  TəbiətĢünas  alim  H.Zərdabi  meĢələrin  təbii  iqlimə  və 

çayların  su balansına  əhəmiyyətli təsirini  göstərərək  yazırdı: "Bizim Qafqazda  da 

bıçaq  sümüyə  dayanıbdır,  yəni  biz  də  meĢələrimizi  qırıb  tələf  etmiĢik  və  hər 

tərəfdən  yayda  müsəlla  sədası  və  qıĢda  təzək  tüstüsü  gəlir"  [201].  Beləliklə 

H.Zərdabi həmvətənlilərinin  həyat  və  güzəranına  ürək  yanğısı ilə acıyaraq, onları 

---