L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
146 olunmuĢdur [179]. Quyuları qazmaq və onlardan su çıxarmaq üçün müxtəlif alət və qurğulardan, külək və heyvan qüvvəsindən istifadə edilmiĢdir. Azərbaycanda suvarma əkinçiliyində bulaq sularından istifadə edilmiĢsə də, lakin bir o qədər də geniĢ yayılmamıĢdır. Bəzi hallarda ayrı-ayrı kəndlərin əkin yerlərinin, biçənək, bağ və həyətyanı sahələrin suvarılmasında bulaq sularının rolu az olmamıĢdır. Naxçıvanın Qarabağlar kəndində Asnı bulağı, Qarabağda ġahbulaq və baĢqa rayonlarda mövcud olan belə gur bulaqların suyu ilə xeyli torpaqlar suvarılırdı. Azərbaycanda ənənəvi suvarma üsulları müxtəlif formalarda aparılmıĢdır. Belə ki, taxıl əkinləri, bostan və bağlar arxla selləmə (subasma), Ģırım, çala (lilman) və s. qaydalarla suvarılmıĢdır [180]. Əkinlər selləmə üsulu ilə suvarıldıqda su birbaĢa arxdan sahəyə (bir neçə yerdən) buraxılır. Su əkinə yayılıb torpağın səthini basır. Selləmə üsulu ilə suvarma bir o qədər də sərfəli deyildir. Belə ki, suvarma suyunun həddən artıq məsrəfinə səbəb olur, bundan əlavə torpaq qaysaqlanır və nəhayət torpağın nəmliyi tez çəkilir. Əkin və ya bostan sahələrini arx və Ģırım üsulu ilə (kiçik arxlarla) suvarmaq üçün bütün sahə (müəyyən məsafələrlə) əvvəlcədən Ģırımlanırdı. Sahənin baĢındakı arxdan Ģırımlara buraxılan su eyni zamanda torpağa hopa-hopa sahənin aĢağısına doğru gedirdi. Bununla da sahə suvarılırdı. Beləliklə də su bütün sahəyə bərabər paylanırdı. Lilman suvarma qaydası ilə əsasən Kür və Araz çaylarının sahil torpaqlarındakı əkinlər suvarılırdı. Belə bir qayda ilə əkinlərin suvarılması suvarmanın ən qədim üsullarından hesab olunur Bu suvarma üsulu daha çox çayların daĢması ilə əlaqədar idi. Suvarmada özünə vətəndaĢlıq hüququ qazanaraq əkinçilər tərəfindən qəbul olunan xalq suvarma təqvimi də mövcud olmuĢdur. Taxıl əkini sahələrinə və ya baĢqa bitkilərin becəriləcəyi sahəyə toxum səpilməmiĢdən əvvəl verilən suya "arat suyu" deyilir. Arat suyu torpaqda rütubəti artırır və toxumun tez cücərməsinə kömək edir. ġumun əkin üçün hazırlanması ilə əlaqədar olaraq, verilən arat suyunun vaxtı, adətən, əkiləcək taxıl bitkisinin və yaxud baĢqa bitkilərin toxumunun sahəyə səpilməsindən asılı olurdu. Ona görə də arat suyu yaz, yay və payızda verilərdi. Taxıl sahələrinə toxum səpildikdən sonra (payız əkini) ilk dəfə verilən suya "torpaq suyu" deyilirdi, "çillə suyu" taxıl əkinlərinə təxminən fevral ayında verilirdi. Bu su torpaqda kifayət qədər rütubətin saxlanılmasına, həmçinin yazda əkilib-becəriləcək Ģumda ziyanvericilərin məhvinə kömək edirdi. Boz ayın - martın ortalarında və ya axırında verilən su "gülənbər", üçüncü suvarma "döndərmə", dör- düncü suvarma isə "çiçək suyu" adlanırdı. Suvarmanın vaxtı və sayı torpaq-iqlim Ģəraitindən asılı olaraq, ayrı-ayrı bölgələrdə tez və ya gec, bir və ya iki dəfə də ola bilərdi. Lakin suvarma təqviminin vaxt etibarilə bütün əkinçilik bölgələri üzrə demək
147 olar ki, eyni olmasına baxmayaraq, bu sahədə iĢlədilən terminlər ümumiliklə yanaĢı, yerli məna və adlarla da tanınmıĢdır.
Azərbaycanın çox yerində taxıl əkinləri, adətən yazın ilk günlərində suvarılır. Bu suvarma ayrı-ayrı bölgələrdə "armudavar", "armud gülü", "heyva gülü" suyu adlanır. Taxıl əkinlərinə dən tutan vaxtı "dən" suyu verilərdi. Həmin su isə taxılın məhsuldarlığında həlledici rol oynayırdı. Lakin ayrı-ayrı bölgələrdə yerli Ģəraitdən, iqlimdən, torpağın xüsusiyyətindən, həmçinin də bitkilərin növ müxtəlifliyindən asılı olaraq, suvarma vaxtlarında fərqlər də mövcud olmuĢdur [181]. KeçmiĢdə ölkədə vahid su ölçüsü olmadığından suvarma suyu çaylardan, göl, istil və s. ana arxlarla götürülərək kəndlər və ya ayrı-ayrı təsərrüfatlar arasında bölünərkən gözəyan, yaxud da təxmini hesablanmıĢdır. Bununla belə ayrı-ayrı bölgələrdə yerli əhəmiyyət kəsb edən və müxtəlif adlarla tanınan su ölçü vahidlərindən istifadə edilmiĢdir. Azərbaycanda daha geniĢ yayılmıĢ su ölçü vahidi kimi bir dəyirman su, bir baĢ su, bir bel su, bir qol su, bir əllik su, ikiəllik su, bir göz su, bur qulaq su, bir nov su və b. suvarma ölçüləri daha geniĢ iĢlənmiĢdir. Bundan əlavə, Göyçay və Quba qəzalarında kəĢkəl, qəc və sair suvarma ölçü vahidləri də mövcud olmuĢdur.
148 Adından məlum olduğu kimi, yerli dəyirmanları iĢlədə bilən su, bir dəyirman hesab olunur. Bir baĢ su bəzən iki mənada qəbul edilir. Dəyirmanı iĢlədə bilən su və ya suçunun suvarma zamanı idarə edə bildiyi su, bir baĢ hesab olunur. Bəzən də bir baĢ su dəyirman suyunun dörddə bir hissəsi kimi qəbul edilir [182]. Ayrı-ayrı bölgələrdə bir nəfər suçunun suvarma zamanı idarə edə bildiyi suya birəl su və ya bir bel su deyilir. Çay suyunun kəndlər və ya təsərrüfatlar arasında bölüĢdürülməsi üçün qəcdən də istifadə edilmiĢdir. Qəcin hazırlanması üçün uzun ağac və ya taxta bir neçə yerdən kəsilərək su keçməkdən ötrü ara qoyulur. Su keçən hər bir ara bir qəc adlanır. Qəcin özünün də vahid ölçüsü olmamıĢdır. Qəc çayda suyun çox və azlığından və yaxud suyun neçə paya bölünməsindən asılı olaraq böyük və ya kiçik də ola bilirdi. Hər halda qəcdən götürülən su əkini və ya bağı suvarmaq üçün kifayət etməli idi. Ümumiyyətlə, əkinlərin suvarılmasında su çox vaxt gözəyarı paylanırdı. Yerli əhali gözəyarı ölçüyə elə öyrəĢmiĢdi ki, onu düzgün apardıqda su bölgüsü demək olar ki, bərabər olurdu [183].
Suvarma suyundan istifadə etmək üçün əkinçilər arasında müəyyən qaydalar da mövcud olmuĢdur. Adətə görə çayın yuxarısında yerləĢən kəndlər suvarma suyunu əvvəl götürər, sonra isə su aĢağı kəndlərə verilərdi. Çaylarda bənd çəkilərkən suyun qabağı tam kəsilməməli idi. Qaydaya görə, arxların suyu özbaĢına artırılıb azaldıla bilməzdi. Kənd camaatının razılığı ilə ayrı-ayrı təsərrüfatlar arasında suyun qədərinə, suvarma növbəsinə (püĢkatma ilə), sudan istifadə etmə müddətinə və vaxtına əməl edilərdi. Su növbəsi bəzən kəndin yuxarısında yerləĢən əkin sahələrindən baĢlayaraq ardıcıllıqla davam etdirilərdi. Lakin lazım gəldikdə razılaĢma ilə növbə dəyiĢdirilərdi, yəni su növbəsi bir neçə gün əvvəl və ya sonraya da keçirilə bilərdi. Əkinçilər su növbəsinə çox ciddi yanaĢar və çalıĢardılar ki, həmin vaxtdan səmə- rəli istifadə etməklə əkin sahələrini suvarıb qurtara bilsinlər. Əkinçi üçün su həmiĢə qiymətli və əvəzolunmaz bir nemət sayılmıĢdır. Suvarma suyunun itkisi səliqəsizlik və səhlənkarlıq hesab edilmiĢdir. Onlar bənd və dəhnələrin həmiĢə öz qaydasında olmasının qayğısına qalar və istəməzdilər ki, ana və qol arxlar boyu bir damla belə su boĢ yerə axsın. Ayrı-ayrı kəndlərdə əkinlərə bu və ya baĢqa səbəblər üzündən su Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|