L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
135 torpaqlar Azərbaycanın dağətəyi ərazisi hesab olunur [161]. Bu ərazidə isə əsas suvarma mənbəyi çaylar, bulaqlar və kəhrizlər olmuĢdur. Azərbaycanın dağlıq rayonlarında az da olsa əhali əkinçiliklə məĢğul olmuĢdur. Lakin burada əkinlər əsrlər boyu dəmyə becərilmiĢdir, daha doğrusu, bu ərazi üçün dəmyə əkinçilik - "dəmistan" daha xarakterik olmuĢdur. Ölkənin dağətəyi və düzənlik ərazisində əkinçiliyin inkiĢafında kəhriz suvarma sistemi az rol oynamamıĢdır. Naxçıvan vilayətində, Qarabağ ərazisində, Gəncə-Qazax bölgəsində, AbĢeron torpaqlarında, hətta Lənkəran bölgəsinin dağlıq ərazisi hesab olunan indiki Lerik rayonunda qədim kəhrizlərin qalıqları və yaxud hazırda istifadə edilməkdə olan kəhrizlər mövcuddur [162]. Bu suvarma sistemi indinin özündə belə demək olar ki, öz təsərrüfat əhəmiyyətini müəyyən qədər də olsa saxlamıĢdır. Azərbaycanda yerli əhalinin hələ e.ə. I əsrdə kəhriz suvarma siste- mindən istifadə etdiyi qeyd edilir [163]. ġəmkirçay ətrafında tarixən I—III əsrlərə aid olan kəhriz aĢkar edilmiĢdir [164]. Gəncə ərazisində taxıl əkinləri və bağların suvarılmasında Gəncə çayından, habelə kəhriz sularından istifadə edilmiĢdir [165]. Orta əsrlərdə də Azərbaycan əkinçiliyində kəhriz suvarma sistemi mühüm rol oynamıĢdır. Həmin dövrdə Ģəhər əhalisinin su ilə təchizində xüsusilə Gəncə, Naxçıvan, ġəmkir, Ordubad və baĢqa orta əsr Ģəhərlərinin içməli suya olan tələbatının ödənilməsində kəhriz Ģəbəkəsinin böyük əhəmiyyəti olmuĢdur. Azərbaycan isə Cənubi Qafqazda kəhriz suvarma sisteminin vətəni hesab olunur. Kəhrizlər xüsusi Ģəxslərə və ayrı-ayrı icmalara məxsus olardı. Bununla əlaqə- dar olaraq, onun suyundan ya icmalıqla istifadə edilirdi, ya da kəhriz sahibləri müəyyən qeyd-Ģərtlərlə öz kəhrizlərindən su aparmağa icazə verirdilər. Əsas suvarma mənbəyi kimi, kənd təsərrüfatında Kür və Araz çaylarından isti- fadə edilirdi. Bundan əlavə, əkinlər və bağlar yerli suvarma əhəmiyyətinə malik olan çay və bulaqlardan, yeraltı sulardan (qara sular) və baĢqa suvarma mənbələrindən istifadə edilməklə suvarılırdı. Ölkədə suvarma mənbəyi kimi, mindən yuxarı irili-xırdalı çay Ģəbəkəsindən istifadə edilmiĢdir. ġimal-Ģərqi Azərbaycanda əkinlər əsasən Samur çayı, Qaraçay, Ağçay, Qusarçay, Qudyalçay, Vəlvələçay, Caqacuqçay və baĢqa xırda çay suları, həmçinin çoxlu bulaqlar və baĢqa suvarma mənbələri vasitəsilə suvarılırdı. Lənkəran bölgəsində (keçmiĢ Lənkəran qəzasında) suvarma mənbəyi kimi, əsasən Astaraçay, Lənkərançay, ViləĢçay və bir sıra xırda çay, istil və bulaqlardan istifadə edilmiĢdir. ġəki-Zaqatala bölgəsinin əkinləri Künkütçay, Quzeyçay, KiĢçay, ġinçay və baĢqa xırda çay Ģəbəkəsi, bulaqlar və s. ilə suvarılırdı. ġirvan əkinçiləri suvarma üçün Türyançay, Göyçay, Dəvəbatançay, Girdiman- çaydan və habelə bulaq sularından istifadə edirdilər. Qazax və Gəncəbasarda əkinlər ġəmkirçay, QoĢqarçay, Gəncəçay, Ġncəçay, Ağstafaçay, Həsənsuçay, Axıncaçay və baĢqa çayların suyu ilə suvarılırdı. Bu bölgədə
136 həmçinin kəhrizlər də suvarmada mühüm rol oynayırdı. Qarabağ ərazisində əkinlər Tərtərçay, Qarqarçay, Quruçay və onların qolları ilə, bundan əlavə, kəhriz və bulaqlar vasitəsilə də suvarılırdı. Naxçıvan ərazisində əkinlər və bağlar Arpaçay, Əlincəçay, Naxçıvançay, Ordu- badçay, Gilançay və baĢqa çayların suyu ilə, həmçinin də kəhriz və göl suları ilə suvarılırdı. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Kür və AkuĢa (Kürün qolu) çaylarından çarxla (taxta çarx) su çıxarılaraq (qaldırılaraq) əkinlərə verilirdi. XX əsrin əvvəllərində təkcə Kür çayı üzərində 850-dən çox suqaldıran çarx iĢləyirdi. AkuĢa çayında isə çarxların sayı 600-ə qədər idi [166]. Yeri gəlmiĢkən qeyd etmək lazımdır ki, həyətyanı sahələri suvarmaq üçün buna oxĢar çarxlar vasitəsilə quyulardan da su çıxarılırdı. Lakin belə çarxlarla quyulardan su çıxarmaq üçün ona heyvan qoĢulurdu. Azərbaycanda pambıqçılığın getdikcə geniĢləndirilməsi suvarma suyuna olan tələbatı daha da artırırdı. 1900-cü ildən etibarən Kür və AkuĢa çaylarının sahillərində mühərriklə iĢləyən suqaldırıcı qurğular iĢə salınır [167]. Artıq, 1910-1915-ci illərdə Kür çayı üzərində suqaldırıcı belə qurğuların sayı yüzə çatırdı [168]. Suvarma mənbə və vasitəsi kimi, istillərdən də istifadə edilmiĢdir. Demək la- zımdır ki, istillər ancaq Lənkəran bölgəsində mövcud olmuĢ və bunlarla çəltik əkinləri suvarılmıĢdır [169]. Azərbaycanın təbiəti, torpaq-iqlim Ģəraiti və becərilən bitkilərin çoxnövlüyü öz növbəsində suvarma sistem və üsullarının müxtəlifliyinə də səbəb olmuĢdur. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində əsas suvarma mənbəyi kimi, yenə də çay- lardan, bulaqlardan, kəhrizlərdən, göl və nohurlardan, quyulardan, su anbarları və istillərdən istifadə olunmuĢdur. Azərbaycanın suvarmaya əsaslanan əkinçilik təsərrüfatı əsasən iri və kiçik çay- lardan götürülən kanal və ana arxlar vasitəsilə suvarılmıĢdır. Bu məqsədlə də çaylardan kanal və ana arxlar ayrılır, həmin ana arxlardan isə ayrı-ayrı kəndlərin əkinlərini suvarmaq üçün iri və ya kiçik qol arxlar çəkilirdi. Arxlar xüsusi Ģəxslər, daha varlı kəndlilər tərəfindən çəkilirdi. Həmin arxlar onu çəkdirən sahibinin adı ilə tanınırdı. Beləliklə də çaylardan ayrılan ana arxlar hansı kəndin əkin sahəsini su ilə təmin edirdisə, adətən, onlara (arxlara) həmin kəndin adı verilirdi, yaxud ana arxın çəkiliĢi ilə əlaqədar olan hadisə və oxĢarlıqla əlaqədar adlandırılırdı. Qarqarçaydan götürülən ana arx Mahrızlı kəndinin əkinlərini suvardığına görə bu arx Mahrızlı arxı adlanırdı. Həmçinin də Vəlvələ və ġabran çaylarından götürülən ana arxlar həmin sudan istifadə edən kəndlərin adı ilə Söhbətli arxı, Boyad arxı, Sarxan arxı kimi tanınırdı. Ayrı-ayrı çaylardan götürülən ana arxlar öz tutumuna görə fərqlənirdilər. Ana arx çəkilərkən onun neçə kəndə və nə qədər əkin sahəsinə su verəcəyi müəyyən- ləĢdirilirdi. Adətən ana arxların uzunluğu su aparılacaq kənd və ya kəndlərin çaydan hansı məsafədə yerləĢməsindən asılı olurdu. Bəzən ana arxların uzunluğu 30 - 40 km və daha
Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|