L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

128 

tərəvəz  sahələrinin  qıraqlarında  əkilərdi.  Qabaq  bitkisinin  məhsulu  bostan  uru 

olanda yığılırdı. 

Bostan  bitkiləri  içərisində  qarpız  xüsusi  yer  tutur.  Azərbaycanda 

qədimdən  becərilən  bu  bitkinin  bir  neçə  yerli  növü  hazırda  becərilməkdədir.  Öz 

dadına  görə  Qalağayın,  Sabirabad,  Cavad,  Sarıcalar,  Qala  və  Zirə  qarpızı 

Azərbaycanda çox geniĢ Ģöhrət qazanmıĢdır. AbĢeronun Qala qarpızı öz dadına və 

həm də iriliyinə görə Sabirabad qarpızından heç də geri qalmırmıĢ. 

Azərbaycanda vaxtilə becərilmiĢ və hazırda belə becərilməkdə olan qarpız 

növlərindən  qara  qarpız,  ağ  qarpız,  ala  qarpız,  xunu  (hunu)  qarpız  və  s.  öz 

məhsuldarlığına,  çəkisinə  və  keyfiyyətinə,  Ģirin  dadına  və  uzun  müddət  qala 

bilməsinə görə həmiĢə Ģöhrət qazanmıĢdır. 

Azərbaycan  əkinçiləri  torpaq  və  iqlim  Ģəraitinə  uyğun  olan  yüksək 

keyfiyyətli,  dadlı,  ətirli  və  Ģirin  yemiĢ  növləri  də  yetiĢdirə  bilmiĢlər.  Onlardan 

boztorlu, nobar, qızılburun, tağdibi, torlu kəlik, ağnabat, ağdaban, narıncı, Ģami, sarı 

qovun,  tutma  və  s.  növlərini  göstərmək  olardı.  AbĢeronda  40-dək,  Lənkəran 

qəzasında 20-dən yuxarı yemiĢ növü yetiĢdirilmiĢdir. Quba, Cavad, ƏrəĢ, Qazax və 

baĢqa qəzalarda da cürbəcür yemiĢ və qarpız növləri becərilmiĢdir. Ümumiyyətlə, 

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 50-dən artıq yemiĢ növünün əkilib-becərildiyi 

müəyyən edilmiĢdir. 

Azərbaycanda  yetiĢdirilən  yemiĢ  və  qarpız  növlərinin  bəziləri  ancaq 

müəyyən  əraziyə  yayılmaqla  məhəlli  xarakteri  daĢımıĢdır.  Bu  baxımdan 

AbĢeronun  Zirə  qarpızı,  axund  tumu,  dostucan,  Corat  ağ  qovunu,  çay  qovunu, 

Qubanın  Qalaqan  qarpızı.  Bostançının  qızılburun  və  torlu  kəlikləri,  Həsənqala 

cönüsü,  Muğanın  Sarıcallar,  Qalağayın,  Cavad  qarpızı,  habelə  Naxçıvanın  Xunu 

qarpızı,  Mədəti,  Ələmdarı,  tutma,  dilbərçin,  qaraçıraq,  sineybaz,  Uluxanlı, 

ġaxtaxtı,  Həsənbəyli,  Lənkəranın  Xosrovxana,  Hacısəlim,  Gülbəndi,  Misirxanı, 

ağköynək  yemiĢ  və  qarpızları  bir  ərazidə  daha  geniĢ  yayılmaqla  öz  lokal 

xüsusiyyətləri ilə də seçilmiĢlər. 

Bostan  bitkiləri  keçmiĢdə  o  qədər  də  geniĢ  sahələrdə  deyil,  əsasən  kiçik 

torpaq  sahələrində  becərilirdi.  Bəzi  bölgələrdə  iri  torpaq  sahiblərinin  bir  neçə 

desyatinlik bostan sahələri də olmuĢdur. 

Ġri  torpaq  sahibləri  bostan  əkinlərindən  alınan  məhsulun  demək  olar  ki, 

hamısını  satıĢ  üçün  bazara  çıxarırdı.  Beləliklə  də  Bakı,  Quba,  Dərbənd,  ġuĢa, 

ġamaxı  və  baĢqa  Ģəhərlərin  bazarlarında  yay  aylarında  çoxlu  miqdarda  qovun, 

qarpız satılırdı. 

Bostanların  becərilməsində  muzdlu  iĢçi  qüvvəsi  kimi  daha  çox 

gəlmələrdən,  xüsusilə  Cənubi  Azərbaycandan  gələnlərin  əməyindən  istifadə 

edilirdi. 

Ġri torpaq sahibləri bostan əkini üçün torpaq sahələrini ĢərtləĢmə əsasında 

icarəyə də verirdilər. RazılaĢmaya görə sahibkar ancaq sahəni Ģumlamalı idi. Qalan 

iĢ prosesi isə (səpindən baĢlamıĢ, məhsulun yığılması və satıĢına qədər) bütünlüklə 

---

 

 

129 

icarədar  muzdurların  öhdəsinə  düĢürdü,  əldə  edilən  gəlir  isə  yarıya  bölünürdü 

[143]. 

Bostan  əkini  ilə  məĢğul  olan  yoxsul  və  ortabab  kəndlilər  öz  aralarında 

"ortaqlıq"  da  təĢkil  edirdilər.  Adətən,  ortaqlıqda  eyni  tavanalı  təsərrüfatlar 

birləĢirdi. Ortaqlıq üzvləri bostan üçün sahəni birgə Ģumlayır, əkir və becərirdilər. 

Onlar  məhsulu,  ya  da  satıĢdan  alınan  məbləği  öz  aralarında  bərabər 

bölüĢdürürdülər.  Bəzən  də  bostan  sahəsi  birgə  Ģumlanıb  əkildikdən  sonra  ortaq 

üzvləri  arasında  bərabər  bölünərdi  [144].  Belə  bölgüdə  hər  bir  təsərrüfat  payına 

düĢən  bostan  sahəsində  becərmə  iĢlərini  müstəqil  aparırdı.  Ortaq  üzvləri  öz 

tavanalarına  görə  qeyri-bərabər  olduqda,  varlı  kəndlilər  ortaqlıqdan  artıq  pay 

götürməklə  daha  çox  qazanırdılar.  Atalar  demiĢkən  "Bəylə  bostan  əkənin  tağı 

çiynində bitər". 

Bostanı  qorumaqdan  ötrü  mütləq  gözətçi  tutardılar  və  buna  "bostançı" 

deyilərdi. Onun bostanda ya çardağı və ya koması olardı. Bostançıya zəhmət haqqı 

razılaĢma əsasında natura və ya pulla verilərdi. Məhsul mövsüm ərzində 2-3 və ya 

3-4 dəfə yığılırdı. Daha sonra yayın sonunda, yaxud payızın ilk günlərində bostan 

"uru" olardı. Urudan sonra əkinə mal-qara, ya da qoyun sürüsü buraxılardı. Əksər 

hallarda bostan əkilən sahədə  məhsul  yığıldıqdan  sonra dərhal payızlıq taxıl  üçün 

Ģum  edilərdi.  Əkinçilərin  təcrübəsi  göstərir  ki,  bostan  yerində  taxıl  əkilərdisə, 

həmin sahədən yüksək məhsul götürülərdi. 

Tarixi  və  etnoqrafik  materialların  təhlili  göstərir  ki,  bostançılıq 

Azərbaycanda  qədim  və  geniĢ  yayılmıĢ  təsərrüfat  sahələrindən  biri  olmuĢdur. 

Bostan bitkilərinin növbənövlüyü onların becərilməsində əkinçilərimizin qazandığı 

zəngin  təcrübə  bunu  bir  daha  təsdiq  edir.  Bu  sahədə  qazanılmıĢ  ənənə  isə 

nəsillərdən nəsillərə keçərək hazırda da yaĢamaqdadır. 

Azərbaycanda  tərəvəz  bitkilərindən  -  pomidor,  xiyar,  badımcan,  bibər, 

kələm,  gül  kələm,  soğan  və  sarımsaq,  kökü  meyvəli  bitkilərdən  -  yerkökü, 

çuğundur,  qırmızı  turp  və  ağ  turp,  göyərtilərdən  -  keĢniĢ,  Ģüyüd,  vəzəri,  ispanaq 

(Ģomu),  reyhan,  turĢəng,  nanə,  kəvər,  tərxun,  kərəviz,  cəfəri  və  s.  bitkilər 

yetiĢdirilirdi. 

Tərəvəz bitkilərinin çoxu toxum səpildiyi ləkdə də becərilərdi. Lakin pomidor, 

badımcan,  kələm,  bibər  və  baĢqa  bitkilər  isə  Ģitil  halında  əkilirdi.  ġitil  üçün  bitki 

Ģitilliklərdə  yetiĢdirilir  və  sonra  çıxarılıb  lək  kəsilmiĢ  sahəyə  cərgə  ilə  əkilərək 

becərilirdi.  Soğan,  sarımsaq  və  kökü  meyvəli  baĢqa  bitkilərin  isə  toxumlarını  sahəyə 

səpməklə becərilir və yaxud soğan və sarımsağın gilələri ləklərə basdırılardı. Gilə soğan 

daha tez yetiĢərdi. 

Tərəvəz bitkiləri və göyərti əsasən həyətyanı sahələrdə becərilərdi. Hər bir 

ailə öz tələbatına görə bir neçə ləkdə keĢniĢ, Ģüyüd, soğan, pomidor, kələm və s. bitki 

yetiĢdirərdi.  Tərəvəz  məhsullarına  və  göyərtiyə  tələbatın  artması  ilə  əlaqədar  olaraq, 

Ģəhərətrafı  kəndlərdə  becərilən  tərəvəz  və  göyərti  Ģəhər  bazarlarına  da  satıĢa 

çıxarılardı. 

---