L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
124 qəzaları və Zaqatala dairəsində ucuz iĢçi qüvvəsindən istifadə etməklə gəlmə və yerli fəhlələri istismar edən iri əkin sahibləri, varlı kəndlilər çəltikçilikdən xeyli qazanc götürürdülər. Fəhləyə verilən əmək haqqı da daxil olmaqla, bir desyatin çəltik əkini üçün sahibkar (Lənkəran qəzasında) 93 manat xərcləyirdi. Həmin sahədən götürülən gəlir isə 187 manat 50 qəpik olurdu [121]. Göründüyü kimi, hər bir desyatindən 100 manata qədər olan qazanc sahibkar tərəfindən fəhlənin nə dərəcədə istismar edilməsini təyin edən ən gözəl meyardır. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində çəltikçilikdə ticarət əkinçiliyi - əmtəə istehsalı və kapitalist münasibətlərinin inkiĢafı ilə bərabər, kapitalist istismar formaları yaranır və muzdlu əməyin tətbiqi də geniĢlənirdi. Beləliklə də iri çəltikçilik təsərrüfatlarında həm əməyin məhsulu, həm də fəhlənin iĢ qüvvəsi əmtəəyə çevrilirdi. Bu dövrdə çəltikçilikdə, xüsusilə çəltiyin əkilməsi və biçinində "muzdlu əməyin tətbiqi kapitalist münasibətlərinin inkiĢafı üçün baĢlıca Ģərt kimi" [122] özünü göstərirdi. Beləliklə, əgər çəltikçilikdə bütün iĢ prosesləri XIX əsrin ikinci yarısında əsa- sən hər bir təsərrüfatın öz ailəsi tərəfindən görülürdüsə və ya da bu sahədə xalqın qarĢılıqlı yardım formalarından daha çox istifadə edilirdisə, artıq XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində çəltik əkini, biçini, döyümü və s. iĢlərdə, bütün bunlarla yanaĢı, muzdlu əməyin tətbiqi xeyli geniĢlənmiĢdi. Muzdlu əmək isə əsasən varlı kəndlilərin, qolçomaqların, burjualaĢmıĢ bəylərin və qismən də (taxıl yığımında) ortabab kəndlilərin təsərrüfatında tətbiq olunurdu [123]. Çoxluq təĢkil edən yoxsul kəndlilər isə təsərrüfatlarındakı bütün iĢləri öz qüvvələri ilə görürdülər.
Azərbaycan özünün dadlı və növbənöv bostan-tərəvəz bitkiləri ilə hələ qədim- lərdən tanınmıĢdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı Bek mağarasından tapılıb son Tunc dövrünə aid edilən balqabaq tumları [124] bu ərazidə bostan bitkilərinin becərildiyini sübüt edən ən qədim nümunə hesab olunur. Qədim Azərbaycanda bostançılığın xeyli inkiĢaf etdiyini arxeoloji tədqiqatlar və tarixi mənbələr də təsdiq edir [125]. Əhəmənilərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan ərazisində baĢqa bitkilərlə ya- naĢı, qarpız, yemiĢ və digər bostan bitkilərinin becərildiyi haqqında da məlumat verilir [126]. Eramızın I – VII əsrlərinə aid Mingəçevir katakomba qəbirlərindən bostan bitkilərinin qalıqları tapılmıĢdır [127]. Qəbələ Ģəhərinin xarabalıqlarında VIII-IX əsrlərə aid mədəni təbəqədən xiyar və yemiĢ tumları əldə edilmiĢdir [128].
125 Qədim Gəncənin ərazisindən aĢkar edilən bitki qalıqları içərisində balqabaq, xiyar, yemiĢ, qarpız və baĢqa bostan bitkiləri də vardır [129]. Orta əsrlərdə Azərbaycanda bostançılıq daha da inkiĢaf edir. Orta əsr Ģəhəri Örənqalada arxeoloji qazıntılar nəticəsində aĢkar edilmiĢ quyulardan meyvə toxumları ilə yanaĢı, qarpız və iki növ yemiĢ tumu tapılmıĢdır [130]. XIV əsrdə Qarabağ və ġirvanda bir neçə min hektar sahədə bostan bitkilərinin əkildiyi də qeyd edilir [131]. Həmdullah Qəzvini Cənubi Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında, xüsusilə Təb- rizdə yetiĢdirilən yemiĢ növləri haqqında məlumat verir [132]. Ġctimai-iqtisadi və baĢqa obyektiv səbəblərin nəticəsi olaraq Azərbaycanda bostançılıq bir təsərrüfat sahəsi kimi XIX əsrin əvvəllərindən etibarən daha geniĢ inkiĢaf etməyə baĢlayır. Münasib torpaq və isti iqlim Ģəraiti burada ilin bütün fəsillərində bostan və tərəvəz bitkilərinin yetiĢdirilməsinə imkan vermiĢdir. XIX əsrin ortalarına aid olan mənbədə göstərilir ki, burada soğan, xiyar, növbənöv göyərtilər, Ģirin və çox iri qarpız, yemiĢ və baĢqa bostan bitkiləri ilin çox vaxtında bol olur. Tərəvəz məhsulları isə ilin bütün fəsillərində mövcuddur [133]. XIX əsrin ortalarından etibarən AbĢeron yarımadasının əhalisinin təsərrüfat həyatında bostan və tərəvəzçilik mühüm rol oynamağa baĢlayır. Artıq bostan və tərəvəzçiliklə məĢğul olan fərdi kəndli təsərrüfatları fəaliyyət göstərirdi. Bununla da Bakı Ģəhər əhalisinin bostan və tərəvəz məhsuluna olan tələbatını ödəmək iĢi xeyli yaxĢılaĢmıĢdı. Beləliklə, bostan və tərəvəz bitkilərinin məhsulu bazara - satıĢa çıxarılır, daha doğrusu, ailə tələbatından əlavə o, bazarın da ehtiyacını ödəyirdi. Bostan məhsullarına olan ehtiyacın artması əkin sahələrinin geniĢləndirilməsi zəruriyyətini qarĢıya qoyurdu. Beləliklə də Azərbaycanda bostan və tərəvəz bitkilərinin becərilməsi üçün daha münasib olan ixtisaslaĢmıĢ xüsusi rayonlar mövcud olmuĢdur. Yelizavetpol quberniyasında ƏrəĢ və Qazax qəzaları, Bakı quberniyasında Quba, Lənkəran və Cavad qəzaları belə rayonlardan hesab olunurdu. AbĢeron yarımadasının əkinə yararlı torpaqlarının xeyli hissəsində bostan və tərəvəz bitkiləri əkilirdi. Tiflis və Ġrəvan bazarlarında satılan bostan və tərəvəz məhsulunun çoxu həmin Ģəhərlərin yaxınlığında yerləĢən Azərbaycan kəndlərində yetiĢdirilirdi. Borçalı qəzasında 150 desyatinə yaxın bostan əkilirdi, buradan 20 min puddan çox qarpız və yemiĢ götürülürdü. Bu qəzadan təkcə Tiflis bazarına ildə 20 min pud soğan satıĢa aparılırdı [134]. Cənubi Qafqaz dəmir yolunun çəkiliĢi bostan məhsullarının iri Ģəhərlərə daĢıma iĢini xeyli sürətləndirdi. Bu da öz növbəsində bostan əkini sahələrinin geniĢləndirilməsinə və onun məhsullarının daha çox istehsalına səbəb oldu. Göyçay qəzasında bostan bitkiləri əhalinin təsərrüfatında mühüm yer tuturdu. Burada yetiĢdirilən yemiĢ ġamaxı, Bakı, Tiflis, Batum və baĢqa Ģəhərlərin bazarlarında satılırdı [135]. XIX əsrin 90-cı illərinin birinci yarısında Göyçay qəzasından dəmir yolu ilə hər il 28 min pud yemiĢ və qarpız daĢınmıĢdır [136]. Bostan bitkilərinin becərilməsi üçün münasib torpağı və əlveriĢli iqlimi olan Azərbaycanın bütün qəzalarında əhali təsərrüfatın bu sahəsi ilə məĢğul olurdu.
Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|