L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
114
115
116 PeĢkovil malanın taxtasının uzunluğu 1 m 50-60 sm, eni 15-20 sm, qalınlığı isə 4-5 sm- dir. Gironda mala peĢkovilə nisbətən daha iri və taxtasının alt-iĢlək hissəsi gəz- gəz olurdu. Çəpə malanın taxtası da təxminən 1 m 50 sm - 1 m 80 sm, qalınlığı 5-6 sm, alt-iĢlək hissəsi 15-20 sm olub, dilik-dilikdir. Taxtanın mərkəzindən və hər iki baĢından keçirilən tənək boyunduruğa bağlanır. Çəpərdə orta tənək dəstə rolunu oynayırdı. DiĢli malanın taxtasının uzunu 2 m, eni 20 sm, qalınlığı isə 8 sm-dir. Həmin malanın iĢlək hissəsinə Ģahmatvari qaydada 7-8 sm uzunluğunda və bir-birindən 6-7 sm aralı dəmir diĢlər keçirilir. Mala taxtası hər iki baĢdan zəncirlə boyunduruğa bağlanır. Taxtada əl tutmaq üçün dəstək olur. Hamar malanın taxtasının uzunluğu 2-5 m-ə qədər, eni 20-22
keçirilərək toxunur. Taxtanın hər iki baĢından keçirilən tənək-qollar boyunduruğa bağlanır. Malaçı isə dəstək əvəzinə ortadan boyunduruğa sarınmıĢ tənəyi tutaraq onun üstündə dururdu. Çəltikçilik təsərrüfatında, xüsusilə Ģum, ləklərin hazırlanmasında və suvarma iĢində bel, belçə, kərdivar (mərküz), dostirəndi (əl malası), əyri bel, tumcar beli və s. əl əmək alətlərindən də geniĢ istifadə edilmiĢdir. Dəstirəndinin taxtasının uzunluğu 1 m-
qədər olurdu. Çəltikçilikdə istifadə edilən xıĢ, qara kotan, boyunduruq, mala, bel və baĢqa əmək alətləri yerli ustalar tərəfindən hazırlanırdı. Əkinçiliklə məĢğul olan elə bir Azər- baycan kəndi olmamıĢdır ki, orada Ģum alətləri hazırlaya bilən ustalar olmasın.
117 Çəltik bitkisinin becərilməsi üçün əkin sahəsi seçilərkən onun su tutarlığı nəzərə alınardı. Bundan əlavə, əkinin kifayət qədər gün tutması, sahədə havanın sərbəst cərəyan edə bilməsi də zəruri amillərdən sayılırdı. Çəltik bitkisi sucaq və Ģoran tor- paqlarda, baĢqa dənli və texniki bitkilərin becərilməsi üçün o qədər əlveriĢli olmayan torpaqlarda becərildikdə belə, kifayət qədər məhsul verə bilir. Ümumiyyətlə, baĢqa bitkilər üçün yararsız olan torpaqlardan gələcəkdə səmərəli istifadə etmək üçün belə sahələrdə çəltik əkilirdi. Çəltik əkini sahəsində Ģum iĢləri qurtardıqdan sonra ləklərin kəsilməsinə (hazırlanmasına) baĢlanılır. Bu iĢ prosesi çox ağır olduğundan həmiĢə birgə görülmüĢdür. Çəltik ləklərinin kəsilməsi zamanı 6, 8, 12 nəfər kiĢi eyni vaxtda iĢləməli olurdu. Bunların öz aralarında isə iĢ bölgüsü aparılırdı. Usta, yəni daha təcrübəli çəltikçi "qaraatan" dəstəyə baĢçılıq edir, çəkiləcək tirələrin istiqamətini niĢanlamaqla Ģumu qaralayır. BaĢqa iĢçilər isə çimçi, tirəçi və Ģirəçi adlanırdı. Onlar bu iĢi dizə qədər palçığın içində görürdülər. Çəltik ləklərin böyüklüyü ümumiyyətlə, əkin sahəsinin düzlüyündən asılı olurdu. Ləkin təxminən sahəsi 0,02-0,08 h-a qədər olurdu. Azərbaycanda çəltiyin becərilməsi ta qədimdən səpmə və Ģitil üsulu olmaqla iki istiqamətdə inkiĢaf etmiĢdir. ġitil üsulu əsasən Lənkəran bölgəsində yayılmıĢdı. ġitil xüsusi tumcarlarda - Ģitil ləklərində yetiĢdirilərdi və daha sonra sahələrdə - bicar ləklərində sancılardı. BaĢqa bölgələrdə isə çəltik əkini ancaq səpmə üsulu ilə aparılmıĢdır [105]. Çəltik əkini üçün nəzərdə tutulan torpaq sahələrinin suvarma Ģəbəkəsi, su arx- ları hələ Ģum iĢindən əvvəl qaydaya salınardı. Ağır və xeyli iĢçi qüvvəsi tələb olunan bu iĢdə bir neçə ailə, hətta kənd camaatı birgə iĢləməli olurdu. Azərbaycanın bütün bölgələrində çəltik Ģumuna yazın əvvəllərində baĢlanırdı.
118 ġuma baĢlamazdan bir neçə gün əvvəl torpağın yumĢaq olması üçün sahəyə su buraxılırdı. Bəzi hallarda isə sahə Ģumlandıqdan sonra suvarılırdı ki, bu da lək kəsmək, mala vurmaq, ümumiyyətlə, torpağın həllinə və asan malalanmasına kömək edirdi. Bəzən çəltik ĢumlanmamıĢ sahələrdə də becərilirdi. Belə halda çəltik əkiləcək sahə əvvəlcədən suvarılır və bir neçə gündən sonra 5-6 baĢ kəl və ya öküz vasitəsilə torpaq tapdaq edilərək yumĢaldılırdı. Daha sonra lək kəsilərək toxum səpilirdi. Bu qayda ilə çəltik becərmək ən qədim və sadə üsul hesab olunurdu. Çəltik bitkisi lazımi qədər həll olunmuĢ torpaqda daha yaxĢı məhsul verir. Ona görə də torpaq bir neçə dəfə malalanırdı. Torpağın xüsusiyyətindən asılı olaraq, ayrı-ayrı hallarda Ģuma üç dəfəyə qədər mala vurulurdu. Birinci və ikinci mala "qara mala", üçüncü mala isə "Ģirə mala" adlanırdı. Hətta çəltikçilər arasında Ģum iĢi və mala vurma ilə əlaqədar olaraq "Altı dəfə kəl dırnağı dəyməyən ləkdə çəltik olmaz" və yaxud "Torpaq deyər öldür məni, dirildim səni" kimi zərbi-məsəlləri də yaranmıĢdır. Çəltik səpininə və ya Ģitilin sancılmasına, adətən yazın ortalarında baĢlanılırdı. Hər desyatinə orta hesabla 7-8 pud toxum səpilirdi. Lənkəran bölgəsində isə əvvəlcədən toxum tumcarlara səpilir və burada təx- minən 25-30 günə Ģitil becərilirdi. Daha sonra hazır Ģitil sahələrə aparılır və bicar ləklərinə sancılırdı. Bölgədə Ģitil sancmaq iĢi ilə ancaq qadınlar məĢğul olurdular. ġitil sancmanın çəltikçilikdə ən ağır iĢ olması nəzərə alınarsa, onun baĢa çatması qadınlar üçün toy- bayram hesab olunurdu. Çəltik əkini zamanı qadınlar "Bicar mahnıları" adı ilə tanınan xalq mahnıları oxu- yardılar. Belə mahnılardan "GəlmiĢəm", "Sürməyi birçək oğlan, öz yarı göyçək oğlan", "Dəst eylər, gül eylər", "Sonalar", "A yordu, yordu, yordu", "Nar-nar" və s. mahnılar daha geniĢ yayılmıĢdı. Bu mahnılarda qadınlar öz məhəbbət, sevgi, arzu və diləklərini tərənnüm etdirir, həm də dövrə qarĢı olan narazılıqlarını bildirirdilər. Çəltik əkini Azərbaycanın ayn-ayrı bölgələrində xır, zəmi, bicar adlanırdı. Əkinə qulluq edən usta çəltikçiyə isə xırçı, zəmiçi, bicarçı deyilirdi. Çəltik bitkisinin becərilməsində əsas və həlledici amil sudur. Hətta deyirdilər: "Çəltik suda doğulur, suda yaĢayır və suda da yetiĢir" və ya "Çəltik günəĢ və suyun övladıdır". Çəltik əkinlərinin suvarılması üçün çay suyundan, istil, [106] bulaq, qara sulardan və kəhriz sularından istifadə edilmiĢdir. Çəltik ləklərindəki su təbəqəsi 8-10, bəzən 10-12 sm-ə qədər olurdu. Daha doğ- rusu, bitki suyun içində olmalıdır. Çəltik əkinində suyun bir ləkdən digərinə keçirilməsi üçün bərə adlanan keçidlər olurdu. Sukeçirici bərələr bəzən bir-birinə düz istiqamətdə, əsasən tərs halda düzəldilirdi. Birinci qayda "üzəngi bərə", ikinci qayda "tərsə bərə" adlanırdı. Naxçıvanda isə arxının suyu çəltik ləkinə bir bərə ilə daxil olur, o biri bərə ilə yenə arxa qayıdırdı. Ona görə də belə suvarma qaydasına "dol qayıt" deyilirdi. Əkinlərin suvarılmasında "tərsə bərə" üsulu daha geniĢ yayılmıĢdı. Su çətin hərəkət edən əkin sahələrində isə "üzəngi bərə" qaydasından istifadə edilərdi. Suçular çox soyuq suyu isitmək üçün əkin sahəsinin baĢ tərəfində iri lək-baĢqov düzəldərdilər. Arxla əkinə gələn su əvvəlcə baĢqova daxil olur və burada nisbətən isinərək
Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|