L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
121 mərtəbəsinin bir və ya iki otağı bunun üçün ayrılardı. Anbarlar öz tutum həcmlərinə görə də fərqlənirdilər. Orta böyüklükdə olan taxıl anbarları əsasən 30-40 pud çəltik tuturdu. Anbarlar, adətən, yaĢayıĢ evlərinin həyətlərində, eyvanlarda, alt evlərdə, təsərrüfat və yardımçı tikililərinin içərisində, həcm etibarilə kiçik olan anbar və ya kəndilər isə yaĢayıĢ otaqlarında qoyulardı. Çəltik dəninin ərzaq məhsulu kimi istifadə edilməsi üçün qabığı çıxarılır. Dənin təmizlənməsində [110] Azərbaycanın bütün çəltikçilik bölgələrində xalq ən sadə əmək aləti dibəkdən və daha məhsuldar olan ayaq və su dinglərindən istifadə etmiĢlər. Ayaq və su dingləri öz quruluĢ, forma və həmçinin də istifadə edilmə qaydalarına görə kiçicik fərqlərə baxmayaraq, bütün Azərbaycan üçün eynilik təĢkil etmiĢdir. Azərbaycanın çəltikçilik bölgələrində dibək daha geniĢ yayılmıĢdı. Dibək palıd və ya baĢqa möhkəm ağaclardan düzəldilirdi. Onun çalası üçün 30-40 sm yoğunluqda dairəvi kəsilmiĢ kötüyün içi 20-25 sm diametrdə, 15-20 sm dərinlikdə oyulurdu [111]. Dibəkdə çəltiyin təmizlənməsi zamanı döyəcdən (əl ilə tutulması mümkün olan uzunsov çaydaĢından) istifadə edilirdi. Hazırlanması sadə olan, həmçinin də heç bir xərc tələb etməyən bu alət əsasən yoxsul ailələrdə iĢlədilirdi. Çəltik təmizləmək üçün nisbətən geniĢ yayılmıĢ alətlərdən (qurğu) biri də ayaq dingidir. Ayaq dingi öz quruluĢuna və istifadə edilmə qaydasına görə çox da mürəkkəb deyildi. Düzəldilməsi o qədər də çətin olmayan ayaq dingi yerli ustalar tərəfindən palıd, qoz və baĢqa möhkəm ağaclardan hazırlanırdı. Haça, qol, ox, çala, gövzə-döyəc adlanan hissələrdən ibarət olan belə bir dingi düzəltmək üçün tor- pağa iki qoĢa ağac (50-70 sm aralı məsafədə paralel halda) basdırılırdı. Ağacların (40 sm uzunluğunda) torpağın üstündə qalan hissəsinin ortasına dingin qolu keçirilmiĢ ox bərkidilirdi [112]. Qolun baĢına isə gövzə (döyəc) keçirilərək bağlanırdı. Bunlardan əlavə dənin tökülməsi üçün yarı torpağa basdırılmıĢ ağacın içində dinkin çalası olurdu. Dingin qolunun uzunluğu 1 m 80 sm, diametri isə 15-20 sm idi. Döyəc bəzən daĢdan [113], əksər hallarda isə dəmir ağız geydirilmiĢ (içərisinə 10-12 ədəd mıx vurulmuĢ) ağacdan olurdu. Dəmir ağızlı döyəcin ağır olması üçün onun üstünə 2-3 kq-lıq daĢ və ya dəmir parçası da bağlanırdı. Ayaq dingi bəzən bütövlükdə iri ağac gövdəsindən də düzəldilirdi. Çəltiyin təmizlənməsi üçün istifadə edilən su dingləri Azərbaycanın bütün çəltikçilik bölgələrində yayılmıĢdı. Öz quruluĢ və istehsal gücünə görə [114] ayaq dingindən xeyli fərqli olan su dingləri də yerli ustalar tərəfindən hazırlanırdı. Su dingləri kəndlərdə, ümumiyyətlə, yaĢayıĢ məskənləri yaxınlığındakı çay kənarlarında tikilirdi (qurulurdu). Su dingi aĢağıdakı hissələrdən ibarətdir: su saxlayan qalaqlı pər - su çarxı, ox və onun Ģapalağı, dingin qolu, döyəc və dingin çalası. Dingin su çarxına bərkidilmiĢ oxunun hər iki baĢı xüsusi yastıqların üzərinə qoyulur. Oxun yastıq üzərinə qoyulan hissəsi dəmir mildən ibarətdir. Ox fırlandıqca üzərindəki Ģapalaqlar dingin qollarına toxunaraq onu müəyyən qədər yuxarıya qaldırır və
122 yenə də buraxır. Beləliklə də baĢ hissəsində döyəci olan qollar ding çalasında olan çəltik dəninin qabığını çıxarır. Qeyd etmək lazımdır ki, su dinginin qolları, döyəci və həmçinin də çalası, ayaq dinginə nisbətən iri olur. Su dingləri adətən 4-6 qollu düzəldilirdi [115].
Su dinginin təsvir etdiyimiz formalarından əlavə, ġəki-Zaqatala və Quba böl- gələrində nisbətən mürəkkəb quruluĢa malik olan daha təkmil və məhsuldar su dingləri də iĢlədilmiĢdir [116]. Həmin bölgələrdə istifadə edilən su dinginin qolları yuxarıda təsvir etdiyimiz su dingindən fərqli olaraq maili deyil, Ģaquli vəziyyətdə qurulurdu. Bundan əlavə qollarda ayrıca döyəc adlanan hissə yoxdur. Lakin qolun ucuna keçirilən dəmir ağızlıq (içərisi diĢli) döyəc rolunu görür. Ding oxunun üzərindəki qalaqlar qollardakı Ģapalaqlara qonaraq onları (qolları) hərəkətə gətirir-yuxarı qaldırır və buraxır. Dingin qolları isə iki yerdən, həm aĢağı, həm də yuxarıdan dirəklərə möhkəmləndirilmiĢ xüsusi ağacların içərisinə keçirilirdi. Bu dinglərdə qolların sayı 8-10, hətta 12-yə çatırdı. Deyildiyi kimi, çəltiktəmizləyən dibəkdən əsasən yoxsul ailələrdə istifadə edi- lirdi. Onunla çəltik təmizləmək üçün bir nəfər iĢçi qadın sağ əlində tutmuĢ döyəclə çalaya tökülən çəltiyi döyür, sol əli ilə çaladakı çəltiyi qarıĢdırırdı. Lazım gəldikdə çəltiyi
123 tabaqlayaraq çalaya tökür və yenidən döyəcləyirdi. Beləliklə də dibəkdə dənin təmizlənməsi baĢa çatırdı. Ayaq dingi Azərbaycanm istər çəltikçiliklə məĢğul olan, istərsə də çəltik əkil- məyən düzən və dağ kəndlərində geniĢ yayılmıĢdı. Ayaq dingindən ilin hər fəslində istifadə edilməsinin mümkünlüyü onun geniĢ yayılmasına da səbəb olmuĢdu. Hətta su dingi olan kəndlərdə belə, ayaq dingləri olurdu. Ayaq dingi əsasən bir neçə qohum ailənin istifadəsi üçün ayrı-ayrı həyətlərdə düzəldilirdi. Ayaq dingində çəltik təmizləmək üçün iki nəfər iĢçi lazım gəlirdi. Onlardan biri dingin qolunda ayaq üstə duraraq gah sağ, gah da sol ayağını basmaqla qolu qaldırıb endirərək döyəci çaladakı dənə vururdu. O biri iĢçi isə çalaya çəltik tökür və lazım olduqca onu qurdalayır və dəyiĢdirirdi. Arabir isə döyülməkdə olan çəltik hövsərlənir və yenə çalaya tökülürdü. Bu proses düyü alınana qədər davam edirdi. Su dingində çəltik təmizləmək üçün iki, bəzi hallarda üç nəfər iĢçi lazım gəlirdi. Onlardan biri çalalara tökülmüĢ çəltiyi çevirir, qarıĢdırır və lazım gəldikdə çıxarırdı. Digər iki nəfər isə yarımtəmizlənmiĢ dəni tabaqlayır və s. yardımçı iĢləri görürdülər. Dingdə təmizlənən çəltik, təmizləmə prosesində iki-üç dəfə tabaq və ya höv- sərlə sovrulur və ya da xəlbirlənirdi. Lənkəran bölgəsində ilk döyüm prosesinə kollama, çıxan qabığa isə pin deyilirdi [117]. Ġkinci doyümdən sonra isə alınan məhsul ağ nimə adlanır. Bu prosesdən sonra dənin qabığı tamamilə təmizlənir. Sovurma və xəlbirləmə zamanı kəsmə, xırda və suluf da ayrılır. Üçüncü, axırıncı təmizləmə prosesi baĢlanır ki, buna da ağarma deyilir. Beləliklə düyü alınırdı. Su dingləri əsasən sahibkar-bəylərə və ya tavanalı təsərrüfatlara məxsus olardı. Onlar su dinglərindən bir gəlir mənbəyi kimi istifadə edirdilər [118]. Çəltik becərilən iri kəndlərdə bir, iki və bəzən də daha çox su dingi olurdu. Çəltikçiliklə məĢğul olan ailələr, xüsusilə kiçik əkin sahibləri əldə etdikləri məhsulu ayaq və ya su dinglərində təmizləmək iĢini əsasən öz qüvvələri ilə görürdülər. Lakin kifayət qədər iĢçi olmadıqda bu iĢdə ailələr arasında köməkliklər də olurdu. Ġri əkin sahəsi olan təsərrüfatlar isə çəltiktəmizləmə zamanı muzdlu fəhlələrdən də istifadə edirdilər. Cənubi Qafqazm dörd quberniyasında - Bakı, Yelizavetpol, Ġrəvan, Tiflis quber- niyalarında və Zaqatala dairəsində (XIX əsrin sonlarında) 640 su dingi olmuĢdur [119]. Onun 610-u yalnız Bakı, Yelizavetpol quberniyalarının, 150 i isə Zaqatala dairəsinin ərazisində yerləĢmiĢdi. Çəltikçilikdə kapitalist münasibətlərinin inkiĢafı, istehsal olunan məhsulun çox hissəsinin bazara çıxarılması, çəltik təmizləyən müəssisələrin tikilməsi zəruriyyətini qarĢıya qoyurdu. Artıq, 1890-cı ildə Bakıda çəltiktəmizləyən dəyirmanların sayı üç, 1900- cü ildə isə yeddiyə çatır [120]. Bakı dəyirmanlarında təkcə Azərbaycan və Cənubi Qafqazda istehsal olunan çəltik deyil, Ġrandan Rusiyaya satıĢa gətirilən çəltik də təmizlənirdi. Lakin XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanın kənd rayonlarında yenə də çəltik təmizləmək üçün əsasən ayaq və su dinglərindən istifadə edilmiĢdir. Azərbaycanın əsas çəltikçilik rayonlarından hesab olunan Lənkəran, ƏrəĢ, Nuxa
Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|