L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
126 Məhz belə bir Ģəraitə malik olan ƏrəĢ qəzasının demək olar ki, bütün kəndlərində bostan bitkiləri əkilirdi. Qəzanın bostan məhsulları əksər hallarda iri Ģəhərlərə satıĢa göndərilirdi [137]. Bu qəzada yetiĢdirilən AğdaĢ qarpızı öz keyfiyyəti və dadına görə təkcə bu ərazidə deyil, bütün Cənubi Qafqazda məĢhur idi [138]. Quba qəzasında və AbĢeron yarımadasında becərilib yetiĢdirilən bostan məhsulu isə Bakı, Dərbənd və Quba bazarlarında satılırdı. Azərbaycanda bostançılığın inkiĢaf etdiyi əsas yerlərdən biri də Kür və Araz çaylarının sahil boyu ərazisi olmuĢdur. Çay sahillərinin qumlu-lilli torpaqları burada bol bostan bitkilərinin yetiĢməsinə imkan vermiĢdir. Bununla əlaqədar olaraq, təbiətĢünas alim Həsən bəy Zərdabi yazırdı: "KeçmiĢdə Kür boyunda əla növ yemiĢ, qarpız yetiĢdirilirdi. Çünki əhalinin hələ gübrə nə olduğunu bilmədiyi bir vaxtda, Kürün daĢması ilə təbii Ģəkildə lillə gübrələnən torpaqlarda yemiĢ, qarpız əkilərək yüksək məhsul verirdi" [139]. Lənkəran bölgəsində də əhali bostançılıqla məĢğul olmuĢdur. Qəzanın düzənlik ərazisində yemiĢ, qarpız və balqabaq daha çox becərilirdi. Bostan məhsulları əsasən ailənin tələbatını ödəyirdi. Lakin onun xeyli hissəsi bazarlara satıĢa göndərilirdi [140]. Bostan məhsullarının satıĢından əhali xeyli gəlir əldə edirdi. Ona görə də düzən kəndlərdə məskunlaĢan hər bir ailə öz həyətində bostan əkərdi. Qəzada tez yetiĢən, öz dadı və keyfiyyətilə seçilən "gərmək" yemiĢ ancaq satıĢa göndərilərdi. Bu yemiĢin özünün də növ müxtəlifliyi olmuĢ və cürbəcür adlarla (torlu, göbəkli, ağ gərmək, girdə gərmək, qara gərmək və s.) tanınmıĢdır [141]. Ümumiyyətlə, qəzada XIX əsrin sonlarında iyirmidən çox yemiĢ növü yetiĢdirilirmiĢ. Lənkəranın bostan məhsulları əsasən Lənkəran, Masallı, Boradigah və Qızılağac həftə bazarlarında satılardı. Məhsul satıĢ üçün gəmi ilə Bakıya da göndərilərdi. Qəzada bostan məhsullarının alğı-satqısı ilə xüsusi Ģəxslər - möhtəkirlər məĢğul olardılar. Bostan bitkiləri yaz aylarında əkilirdi. Onların becərilməsi üsulları Azərbaycanın bostançılıqla məĢğul olan rayonlarında, demək olar ki, eyni qaydada aparılırdı. Azərbaycanda bostan bitkiləri üçün əsasən meĢədən təmizlənmiĢ tala yerləri və qumsal torpaqlar seçilərdi. MeĢədən təmizlənmiĢ həmin sahələrdə bir və ya bir neçə il bostan bitkiləri əkilərdi. Daha sonrakı illərdə oradan taxıl əkini üçün istifadə edilməklə taxıl bitkiləri növbələĢdirilərdi. Bostan əkiləcək sahə əvvəlcədən, əksər hallarda payız aylarında, əsasən, qara kotanla Ģum edilərdi. ġumlanmıĢ sahə toxum səpilməmiĢdən əvvəl suvarılır- arata qoyulurdu. Bir neçə gündən sonra həmin sahəyə çox seyrək halda toxum səpilir. Toxum səpilməmiĢdən bir-iki gün əvvəl suda saxlanılırdı. Beləliklə də cücərti alınmıĢ-diĢərmiĢ toxum sahəyə səpilir və dərhal mala vurulurdu. Daha sonra sahə kotanla Ģırımlanaraq taxtalara bölünürdü. Bəzən də bostan əkiləcək sahə taxtalara bölündükdən sonra xırda çalalar düzəldilirdi. Çalalara dörd-beĢ dənə tum tökülür və üstü torpaqla örtülürdü.
127 Bostan-bitkiləri üç yarpaq olduqda seyrəldilir. Lazım gəldikdə isə alaq edilərək dibləri doldurulur və vaxtaĢırı suvarılırdı. Naxçıvan bostançıları öz keyfiyyəti, Ģirin dadı, həmçinin məhsuldarlığı ilə fərqlənən tutma qovun da yetiĢdirirdilər. Bunun üçün onlar yemiĢin kəlik növünün gülündən sonra onun baramasını öz yarpağına büküb torpağa basdırırdılar. Kəlik böyüdükcə onun üstü torpaqla örtülürdü. YetiĢənə yaxın ona hava və günəĢ dəysin deyə, üstü açılırdı. Beləliklə də bir neçə gündən sonra qovun öz rəngini alır və yetiĢirdi. Xalq arasında bu üsula tutma, yetiĢdirilən yemiĢə isə tutma qovun adı verilmiĢdir. Naxçıvanda yetiĢdirilən tutma qovun nəinki Azərbaycanın bazarlarına, hətta Rusiya bazarlarına da göndərilirdi. Əgər adi qayda ilə becərilən yemiĢ bostanının hər hektarından 200 sentner məhsul alınırdısa, tutma üsulu ilə yetiĢdirilən qovun sahəsində məhsuldarlıq 250 sentnerə çatırdı [142]. YemiĢin tutma üsulu ilə yetiĢdirilməsi Naxçıvan ərazisi üçün daha səciyyəvidir. YetiĢməsinə görə qovunlar tez və gecyetiĢən növə bölünürdü. Qaraqovun, nobar, Binə qovunu, həmkar, ağnabat, AbĢeron gözəli, sarı qovun növləri tez yetiĢir. Narıncı, Ələmdan, Ģami, qızılburun, dostucan qovun növləri isə gec yetiĢirdilər. Torlu kəlik, qızılburun, dilbərçin və baĢqa yemiĢ növlərini hətta Novruz bayramınadək saxlamaq olurdu. YemiĢ növlərini daha da yaxĢılaĢdırmaq üçün bəzən calaqvurma və tozlandırma üsulundan da istifadə edilmiĢdir. Bostançılar hər il toxum tədarük edərkən əkin sahəsində daha gövdəli, Ģirin və dadlı növ yemiĢ və qarpızı seçərək hələ yetiĢməmiĢdən onu niĢanlayaraq xüsusi qayğı göstərir və nəzərdə saxlayırdılar. Həmin yemiĢ və qarpız tam yetiĢdikdə kəsilir, onun ancaq ortasındakı tumları götürülür, baĢ və ayaq hissəsindəkilər isə atılırdı. Belə hesab edilərdi ki, həmin toxumlar daha qüvvətli və daha yetiĢkəndir. Beləliklə, onun törəməsi də iri və canlı olmalı idi. Çox vaxt toxum çay suyu ilə suvarılan və daha münbit torpaqlarda becərilən bostanların məhsulundan götürülərdi. YemiĢ və qarpız tumları kölgədə tədricən qurudulardı. O, təmiz və münasib havası olan otaqlarda xüsusi kisəciklərdə və ya saxsı qablarda saxlanılardı. Bostanın vaxtında və düzgün suvarılması əsas Ģərt idi. Belə ki, əgər yemiĢ və ya qarpız tağı gül açıb goda çevrildikdə bostan suvarılardısa, godlar çürüyə bilərdi. Bununla da məhsulun xeyli hissəsi zay olardı. Məhsul godlaĢan vaxt bəzən bostana yenıiĢ milçəyi xəstəliyi (godları milçəklər zədələyirdi) düĢərdi. Bunun üçün bostançı godu tağın altında gizlədər və ya torpağa basdıraraq onu milçəkdən qoruyardı. Azərbaycanda becərilən bostan bitkiləri içərisində qabaq, boranı, balqabaq, ağ qabaq, dana qabağı, kudu və s. adlarla tanınan müxtəlif qabaq növləri yetiĢdirilmiĢdir. Bu bostan bitkisi əsasən ailənin tələbatını ödəmək üçün yetiĢdirilərdi. Lakin az-az hallarda cürbəcür qabaq növləri bazara satıĢa da çıxarılardı. Əsasən həyətyanı sahələrdə becərilən bu bitki bəzən də bostan və
Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|