L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

133 

olmaz.  Əks  halda  Azərbaycanın  quraqlıq,  xüsusilə  düzənlik  yerlərində  kənd 

təsərrüfatı bitkiləri yetiĢə və məhsul verə bilməzdi [150]. 

Qədim  yazılı  abidələrdən  olan  "Avesta"da  da  ġərq  ölkələrində  suyun  və 

suvarmanın əvəzedilməz əhəmiyyətindən bəhs edilərək deyilirdi: su olmayan yerdə 

nə həyat var, nə də məhsul ola bilər [151]. 

Ölkədə  yüzə  qədər  yaĢayıĢ  məskəninin  suvarma  ilə  əlaqədar  olaraq  ad 

daĢıması əhalinin iqtisadi həyatında suvarmanın nə dərəcədə mühüm rol oynadığını 

göstərmirmi?  Belə  kənd  adlarından  Hindarx,  Kəhrizli,  DaĢarx,  Dəhnə,  Kotanarx, 

Əmirarx və s. göstərmək olar. 

Ġri və kiçik çayların sahillərində məskunlaĢan yerli əhali suvarmanın üsul 

və  qaydalarını  daha  yaxĢı  bilməklə,  suvarılan  əkinlərin  becərilməsində  zəngin 

biliyə  malik  olmuĢ  və  onu  daha  da  inkiĢaf  etdirə  bilmiĢlər.  Beləliklə, 

mütəxəssislərin  "süni  suvarma  da,  demək  olar  ki,  əkinçilik  qədər  qədimdir"  fikri 

Azərbaycanın etnoqrafik materialları ilə də təsdiq olunur. 

Kür və Araz çaylarından çəkilmiĢ ana arxlar sahil ərazinin torpaqlarının əkinçilik 

üçün  yararlı  hala  salınmasında  mühüm  rol  oynamıĢdır.  Bundan  əlavə,  suvarma  arxları 

əkinçilikdə  məhsuldarlığın  artmasına  və  əkin  sahələrinin  geniĢlənməsinə  kömək 

etmiĢdir.  Beləliklə  də,  sututar  geniĢ  ərazidə  əkinçi  əhalinin  məskunlaĢmasına  əlveriĢli 

imkan və Ģərait yaranmıĢdır. Maraqlıdır ki, qədim suvarma arx və kanallarının qalıqlarına 

hazırda  Muğanın  suvarılan  ərazisində  rast  gəlmək  olar.  Hətta  həmin  qədim  kanalların 

bəziləri bərpa iĢləri aparıldıqdan sonra indinin özündə belə istifadə edilməkdədir. Muğanda, 

ümumiyyətlə,  iyirmi  doqquz  kanalın,  o  cümlədən  Muğanın  yalnız  Ģimalında  isə  doqquz 

kanalın yeri qalmaqdadır. Qədim suvarma arxlarından birinin yatağı Muğanın cənubundan, 

Qaradonlu ilə Biləsuvar arasından keçir [152]. 

BaĢlanğıcını Araz çayından götürmüĢ bir-birinə paralel olan üç böyük suvarma 

kanalı Mil düzünün torpaqlarının suvarılması üçün əsas rol oynamıĢdır. Bu kanallardan ən 

uzunu  təxminən  80  verstə  yaxın  olan  Hacı  Hüseyn  arxı  idi.  Ġkincisi,  ərazinin  nisbətən 

yuxarı hissəsini əhatə edən və uzunluğu 70 verstdən çox olan Govurarx idi. Üçüncüsü isə 

QaĢqay arxı idi ki, bunun da uzunluğu 60 verstə çatırdı [153]. Qeyd etmək lazımdır ki, son 

illərdə Mil düzündə aparılmıĢ arxeoloji tədqiqatlar  nəticəsində müəyyən olunmuĢdur ki, 

baĢlanğıcını Araz çayından götürən Govurarx eramızın II əsrindən sonra çəkilmiĢdir [154]. 

Arxeoloji  materiallar  və  yazılı  mənbələrə  görə  müəyyən  olunmuĢdur  ki,  V-VI  əsrlər 

Azərbaycan  tarixində  iri  müdafiə  qala  divarlarının  tikilməsi  və  möhkəmləndirilməsi, 

Ģəhərlərdə  müdafiə  divarlarının  yaradılması  və  həmçinin  də  suvarma  kanallarının 

çəkilməsilə fərqlənmiĢdir [155]. 

ġirvan düzənliyi Kür çayından çəkilmiĢ ana arxlar vasitəsilə suvarılırdı. Burada 

Xanarxın,  Govurarxın,  Qumlavar  və  baĢqa  kanalların  və  həm  də  qədim  süni  göllərin 

izləri qalmıĢdır [156]. 

Mil, Muğan, ġirvan, Qarabağ düzənlikləri və baĢqa yerlər qədimdən çəkilmiĢ 

bir çox süni suvarma kanalı və arxların, kəhriz və bulaqların, həmçinin də süni göllərin 

sayəsində məhsuldar torpaqlara çevrilərək Ģöhrət qazanmıĢdır. 

---

 

 

134 

Azərbaycan  daha  sonrakı  dövrlərdə  də  öz  əkinçilik  mədəniyyətinə  və  kənd 

təsərrüfatı bitkilərinin zənginliyinə, həm də suvarma Ģəbəkələrinin geniĢliyinə görə Ģöhrət 

qazanmıĢdır.  Kür-Araz  düzənliyi  və  indiki  Lənkəran  bölgəsinin  əhatə  etdiyi  ərazinin 

böyük  bir  hissəsi  məhsuldar  torpaqlar  kimi  tanınırdı.  Kür  və  Araz  çaylarının  suyu  ilə 

suvarılması mümkün olan ərazidə çoxlu pambıq yetiĢdirilir və burada bol arpa becərilirdi 

[157]. 

Ölkənin düzənlik rayonlarında suvarma iĢi orta əsrlərdə də xeyli inkiĢaf etmiĢdi 

[158].  Azərbaycanın  feodal  torpaq  sahibləri  suvarma  Ģəbəkəsindən,  yəni  arx,  kanal  və 

kəhrizlərdən  xeyli  gəlir  götürdükləri  üçün  onların  təmiri  və  yararlı  halda  olması  ilə 

maraqlanırdılar. XVIII əsrin ikinci yarısında Mil düzündə vaxtilə dağılaraq sıradan çıxmıĢ 

iri arxların bərpasına təĢəbbüs edilərək Kürək, Sarı, Gəmiçi, Ayaz, QaĢqay və  Xan arxları 

qaydaya sahnmıĢdır [159]. 

Azərbaycanın  Rusiyaya  birləĢdirilməsindən  sonra  Mil  və  Muğanın 

düzənlik torpaqları çar Rusiyasının diqqətini cəlb etməyə bilməzdi. Bu torpaqların 

məhsuldarlığı  və  əlveriĢli  iqlimi  pambıqçılığın  inkiĢafına  imkan  yaradırdı.  Bu 

ərazidə böyük pambıqçılıq bazası yaratmaq lazım gəlirdi. Çar hökuməti hələ XIX 

əsrin  ortalarından  Muğan-Salyan  düzənliyinin  suvarılması  haqqında  dövlət 

tədbirləri görməyə baĢladı. Belə ki, Cənubi Qafqazın Ģərqinin, o cümlədən Muğan-

Salyan düzənliyinin suvarılması üçün ümumi plan tərtib edildi. Lakin həmin layihə 

uzun  müddət  həyata  keçirilməyərək  qaldı.  Azərbaycanda  pambıqçılığı 

geniĢləndirmək  məqsədilə  XX  əsrin  əvvəllərində  burada  suvarma  kanallarının 

çəkilməsi  zəruriliyi  yenidən  qarĢıya  qoyuldu.  Nəhayət,  1900-cü  ildə  Muğanda 

suvarma sistemi tikintisinə baĢlanılır və bir il sonra Sancallar kanalı, 1902-1908-ci 

illərdə  isə  AĢağı  və  Yuxarı  Qolitsin  kanalları  çəkilir.  Daha  sonrakı  illərdə  AĢağı 

Muğan,  Yuxarı  Muğan  kanalları  iĢə  düĢür.  Beləliklə  də  1901-1917-ci  illərdə 

Muğanda dörd suvarma Ģəbəkəsi tikilir ki, bununla da ümumi magistral kanalların 

uzunluğu  210  km-ə  çatır  və  170  min  hektara  qədər  sahəni  suvarmağa  imkan 

yaranır. Bütün bu tədbirlər Muğanın suvarma problemini həll edə bilmədi. Belə ki, 

burada yenə də on minlərlə hektar torpağın suvarmaya ehtiyacı olduğu kimi qalırdı. 

Çar  hökuməti  yalnız  Muğan  düzünü  deyil,  həmin  illərdə  Mil  və  ġirvan 

düzlərinin  də  suvarma  problemini  həll  etmək  üçün  bu  torpaqlarda  da  suvarma 

kanallarının  çəkilməsi  məsələsini  irəli  sürdü.  Bu  məqsədlə  bir  neçə  layihə 

hazırlandısa da, bu layihələrdən heç biri həyata keçirilə bilmədi. 

XX  əsrin  əvvəllərində  ölkədə  kənd  təsərrüfatının  inkiĢafı  problemi 

suvarmanın  zəruriliyinə  olan  ehtiyacı  daha  da  artırırdı.  Bu  dövrdə  Azərbaycanın 

kənd  təsərrüfatındakı  geriliyin  əsas  səbəblərindən  biri  də  suvarma  üçün  suyun 

çatıĢmaması idi.  Həmin dövrlərdə  isə  Azərbaycan  kəndliləri "Su olsa  hər  Ģey öz-

özünə  düzələr"  [160]  deyirdilər.  Heç  Ģübhəsiz  ki,  suyun  olması  ilə  hər  Ģey 

düzəlməzdi.  Lakin  kəndlilər  çox  düzgün  olaraq  suvarma  suyunu  əkinçiliyin  əsası 

hesab edirdilər. 

Qədimdən  suvarma  əkinçiliyinin  inkiĢafı  üçün  daha  əlveriĢli  Ģərait  olan 

---