L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
98 mərkəzində olmuĢdur. K.Marks yazır: "Məhsullar ehtiyatının ictimai forması hər necə olsa da, onun saxlanması xərc tələb edir: məhsulu saxlamaq üçün təbiətdən asılı olaraq, zərərli təsirlərin qarĢısını almaq üçün sərf edilməli olan çox və ya az əmək istehsal vasitələri tələb edir" [53]. Əkinçi xalqımız taxılın saxlanılması üsul və qaydalarında geniĢ təcrübə və vərdiĢə malik olduğundan, bu sahədəki müxtəliflik özünü daha aydın göstərmiĢdir. Hələ çox qədimlərdə Azərbaycanda yaĢayan insanlar əkinçilikdən çox-çox qabaq ərzağın saxlanılması qayğısına qalmıĢlar. Neolit dövründə taxılçılığın meydana gəldiyi və inkiĢaf etdiyi Ģəraitdə insanlar taxılın becərilməsilə yanaĢı, onun saxlanılması qayğısına qalmıĢlar. Onlar əldə etdikləri məhsulu il boyu saxlamaq üçün sadı torpaq quyulardan daha çox istifadə etmiĢlər. Torpaq quyularda taxıl saxlanılmasına Tunc və Dəmir dövrlərinə aid yaĢayıĢ yerlərində daha çox təsadüf edilir. Bu sadə və əlveriĢli taxıl saxlama qaydası orta əsrlərdə öz əhəmiyyətini itirməmiĢdir, hətta bəzi zonalarda geniĢ intiĢar tapmıĢdır. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində torpaq quyularda taxıl saxlanılması mövcud olmuĢ və bunu etnoqrafik materiallar da təsdiq edir. Taxıl quyuları bir qayda olaraq yaĢayıĢ binasının daxilində və yaxud da həyətində müvafiq yerdə qazılıb düzəldilirdi. Torpaq quyular öz tutumlarına görə müxtəlif ölçülərdə olurdu. Quyular dərin- liyi və diametrlərindən asılı olmayaraq, silindrik və kəsik konusvari olur. Torpaq quyular əsasən taxıl, qismən də un saxlamaq üçün nəzərdə tutulur. Antik müəlliflərin əsərlərində taxılın quyularda saxlanılması məsləhət görülür və ona üstünlük verilirdi. Varron yazırdı ki, torpaq quyularda buğda əlli il, darı yüz ilə qədər qalır və öz keyfiyyətini saxlayır [54]. Ona görə də quyularda taxılın saxlanılması daha münasib
99 bilinirdi. Müxtəlif ölçülü quyular qazıldıqdan sonra onun dibi və divarları döyülərək möh- kəmləndirilir. Lakin torpağın tərkibinin çox və ya az nəmli olub-olmaması əvvəlcədən yoxlanılır. Ona görə də çox vaxt quyuların divarlarına suvaq çəkilib, qurudulur. Hətta onun içində od qalayırlar ki, torpaq qurusun. Əksər halda isə taxılın nəm çəkib çürüməməsi üçün quyunun yerini və divarlarını qalın küləĢ, qıjı, qamıĢ, biyan və s.- lə örtürlər. KüləĢin divarda qalmasını təmin etmək məqsədilə onun üstündən nazik çubuqları bir neçə yerdən əyib quyunun divarına iliĢdirirlər. Quyunun bu üsulla hazırlanmasına "pəriskarlama" deyilir.
Quyuya taxıl doldurulduqdan sonra ağzı küləĢlə örtülür. KüləĢin üstünə isə sal daĢ və ya qalın taxta qoyulub möhkəm qapanır. Sonra torpaqlanır və Ģirələnirdi. Adətən pəriskar hər il təzələnir və quyu boĢalandan sonra ağzı açıq saxlanılırdı. ġübhəsiz, ən qədim və münasib taxılsaxlama qablarından biri irihəcmli təsərrüfat küpləridir. Dulusçuluğun Neolit dövründə inkiĢafının bir səbəbi də küplərdə ərzağın saxlanılması olmuĢdur. Lakin bu dövrdə dulus məmulatı müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilmiĢdir. Tunc dövründə iri təsərrüfat küpləri ərzaq saxlamaq məqsədilə daha çox iĢlədilmiĢ və kütləvi xarakter almıĢdır. Bu məqsədlə istifadə edilən küplər ilk sinifli cəmiyyət və feodalizm dövründə daha geniĢ intiĢar tapmıĢdır. Görünür bu inkiĢaf əkinçiliyin əsas təsərrüfat sahəsi olması və məiĢətlə əlaqədar dulusçuluğun
100 geniĢ meydan alması ilə əlaqədar olmuĢdur. Ġri təsərrüfat küplərində taxıl və unun saxlanılmasını arxeoloji və etnoqrafik materiallar təsdiq edir. Ġrihəcmli küplər oturaq həyat tərzi keçirən və taxılçılıqla məĢğul olan yerli əhali arasında daha çox iĢlədilmiĢdir. Oturacağı yastı və gövdəsi qabarıq olan küplərin taxıl doldurulduqdan sonra ağzına küləĢ və ya palaz parçası qoyulur. Yaxud da münasib gil ağızlıq, sal daĢ və taxta qapaqla örtülür. Qırmızı və boz rəngli təsərrüfat küpləri müxtəlif həcmdə olur. Küplərin hündürlüyü təxminən 1,5 m-dən 2 m-ə qədər çatır. Küp çox zaman yerə basdırılır. Bəzən basdırılmayan və taxıl saxlanılan küplərə də rast gəlmək mümkündür. Taxılın saxlanılmasında boylu və irigövdəli ağacdan hazırlanan godlardan və taqqalardan da istifadə edilmiĢdir. God içərisi ovulmuĢ və ya yonulmuĢ quru ağacdan düzəldilir. Quru qovaq və qarağacın içərisi daha tez çürüyüb tökülür və ya içərisinin yonulması daha asan olur. Ona görə də god ən çox həmin ağac növlə- rindən hazırlanır. Godlar müxtəlif ölçüdə: hündürlüyü təxminən 2-3 m, diametri 80-90 sm olurdu. Ən iri godlarda tağarlarla taxıl saxlanılırdı. Bir qayda olaraq godun nəm çəkməməsi üçün onun altına 60-70 sm hündürlüyündə ayaqcıqlar düzəldilir. Godun oturacağı taxta ilə örtülür. Ġçinə taxıl tökülərək ağzı qapanır. God yağıĢ dəyməyən, nəm çəkməyən yerdə qoyulur. Taxıl götürmək lazım gəldikdə godun aĢağı hissəsindən açılmıĢ deĢiyə tıxanmıĢ əski parçası çıxarılır və ya düzəldilmiĢ taxta "ağızlıq" yuxarı qaldırılırdı. Lazım olan qədər taxıl götürüldükdən sonra yenə deĢik qapanırdı. Görünür bu tip taxıl saxlayan qurğu Tunc və Dəmir dövrlərindən iĢlənmiĢ və sonrakı əsrlərdə isə daha geniĢ Ģəkil almıĢdır.
Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|