L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
90 Azərbaycanda ən geniĢ yayılmıĢ döyüm üsulu dərzlərin xırmanda döyülməsidir.
91 Bunun üçün dərzlər sahədən daĢınaraq xırmana yığılardı. Xırman külək tutan və hündür yerlərdə düzəldilərdi, diametri 50-70 m və bəzən daha böyük olan xırman sahəsi əvvəlcə sulanır, bir-iki gündən sonra tapdanır, sonra buranın torpağı ağac və ya daĢdan düzəldilən kirkirə - vərdənə (xırman kötüyü - xırman daĢı) adlanan alətlə bərkidilir, daha sonra isə Ģaxdan, yaxud gəndalaĢdan düzəldilən süpürgə ilə hamarlanırdı - Ģirələnirdi. Köhnə xırman yeri isə sulanır və ot-avardan təmizlənərək bərkidilirdi. Beləliklə də taxıl döyümü üçün xırman hazır olurdu. Adətən, xırman bir neçə təsərrüfatın, yaxın qohum ailələrin Ģərikliyi ilə düzəldi- lirdi. ġəriklər öz dərzlərini xırmanda növbə ilə döyərdilər. Lakin daha varlı kəndlilərin ayrıca xırmanları da olardı. Xüsusi xırmanlar onun sahibinin adı ilə də tanınardı.
92
93 Xırmanda hər bir təsərrüfatın dərzi ayrıca 100-200, 300-500 və daha çox dərzlik taylara - xaralara yığılardı. Dərzin xırmanda döyülməsi üçün müxtəlif üsul və qaydalardan istifadə edilmiĢdir.
Dənin xırmanda heyvanlar vasitəsilə döyülməsində ən sadə və qədim üsul xırmana tökülən - sərilən dərzin - taxılın üstündə qaramalın bir-birinə çatılaraq sürülməsidir. Digər bir qayda isə heyvanları xırmanın ortasında basdırılmıĢ ağac dirəyə bağlayıb onun ətrafında hərləməkdən ibarətdir. Atla döyüm prosesində isə bir nəfər xırmanın ortasında duraraq atların boğazına ipi salıb xırman boyu dolandırır. Heyvanların hərəkəti taxılın dırnaqla döyülməsinə səbəb olur. Qədim zamanda bu qaydalardan bütün taxıl növlərinin döyülməsində istifadə edilmiĢdir. Lakin sonralar belə bir qayda ilə əsasən arpa, darı və çəltik döyülərdi. Döyüm prosesində taxılın yeyilməsi və korlanmaması üçün bəzən heyvanın baĢına "ağızlıq" keçirilərdi. Heyvanlarla döyüm bəsit qaydalarla əsas döyüm alətləri vasitəsilə döyülən arasında keçid mərhələsini təĢkil etmiĢdir. Azərbaycanda e.ə. III minillikdən etibarən cüt əkinçiliyinin inkiĢafı daha təkmil döyüm qaydalarının tətbiqini tələb edirdi. Ona görə də döyüm qaydaları dövrünə görə daha əlveriĢli və münasib olmalı idi. Ehtimal ki, bu dövrdən, bəlkə bir qədər də qədimdən döyümdə sadə vəl və onun iĢlədilməsində iribuynuzlu heyvanlardan istifadə edilmiĢdir. Taxılın döyülməsində geniĢ iĢlədilən və ən mühüm alət ağac vəllərdir. Azərbaycanda hələ e.ə. II minilliyin sonlarına aid ağac vəl Xanlar rayonu ərazisində aĢkar edilmiĢdir [50]. Bu döyüm aləti əsrlər boyu öz quruluĢ və funksiyasını olduğu kimi saxlamıĢdır. O, XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində də demək olar ki, əsas döyüm aləti olaraq qalırdı. Vəl daha davamlı olan ağac növündən hazırlanırdı. Vəlin böyük və kiçik, ağır və yüngül olması taxılın növü və iqlim Ģəraiti ilə də bağlıdır.
94 Dağ və dağətəyi bölgələrdə bir qayda olaraq vəllər iri və qalın olur ki, bu da döyüm prosesini nisbətən asanlaĢdırır. Düzənlik ərazidə isə əksinə, taxılın daha quru olması ilə əlaqədar, vəllər yüngül və kiçik həcmli olurdu. Yerli Ģərait, taxılın növü və qoĢqu qüvvəsindən asılı olaraq, ağac vəllər iki növ - tay və qoĢa olurdu. Tay vəl qoĢa vələ nisbətən sadə, ağır və nisbətən iri idi. Vəlin uzunluğu təxminən 1,5-1,7 m-ə qədər, eni 60-70 sm, qalınlığı isə 4-6 sm olurdu. Ağac vəlin
döyüm prosesini sürətləndirmək üçün onun alt - iĢlək hissəsindəki gözlərə xırda daĢ və daĢ parçaları pərçimlənir. Bəzən bu daĢları xırda metal parçaları da əvəz edir ki, bu da prosesi xeyli tezləĢdirir. Vəlin qabaq hissəsi bir qədər yuxarıya doğru qaldırılmıĢ vəziyyətdə düzəldilir. Bu, hər Ģeydən əvvəl, vəlin xırmanda hərəkətini nizama salır və küləĢin bir yerə yığılmasının qarĢısını alır.
Vəllərin qabaq
hissəsində xüsusi göz və kərt açılırdı. Həmin hissəyə
-vəlbəndə keçirilən ip vəli boyunduruğa birləĢdirirdi. Vələ bir at və ya bir boyun öküz qoĢulardı. Döyümü tezləĢdirmək məqsədilə xırmanda bir neçə at və ya öküz qoĢulmuĢ vəllər sürülürdü. Bəzən döyüm prosesində vəlin üstünə kiçikyaĢlı uĢaq mindirilər və ya daĢ parçası qoyulardı. QoĢa vəllər döyümdə daha çox istifadə edilərdi. Taxıl döyümündə istifadə edilən əmək alətlərindən biri də daĢ vəllər olmuĢdur. DaĢ vəllər nəinki Azərbaycanda, hətta bütün Cənubi Qafqazda geniĢ
Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|