L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
80 Taxılçılıq təsərrüfatında mühüm əmək proseslərindən biri də toxumun seçil- məsi və səpinidir.oxum seçmədə ən çox istifadə edilən üsul zəmilərdən sünbülün seçilməsidir. Təcrübəli əkinçi zəmilərdəki gözəgəlimli iri, sağlam və dolu dənli sünbülləri qırpar, baĢqa bir üsulla toxumçular xırmandakı dərzləri nəzərdən keçirib münasib sünbülləri seçərdilər. Təxminən hər dərzdən 4-5 sünbül götürülərdi. Buna "axta", "baĢaq" və ya "seçmə" üsulu deyilir. Bəzən də toxumluq üçün bütöv bir əkin sahəsi ayrılardı. Daha keyfiyyətli toxum seçmək üçün "qırma" və "sındırma" üsulundan istifadə edilərdi. Bu üsulla toxumçu sünbülü qırıb yalnız ortasını götürərdi. Bundan əlavə, xırman sovruğunda əmbizin sağrısından daha iri dənlər toxumluq üçün ayrılardı. Bəzən də xırmanda taxıl hövsərləndikdən sonra sağlam və iri dənlər toxum üçün götürülərdi. Toxumluq üçün seçilmiĢ sünbül və dərzlər xırmanlarda ayrıca olaraq döyülərdi. Toxum müqəddəs hesab edilərdi. Toxuma haram qatılmazdı. Toxumun oğurlanması günah sayılardı, onu qovurmazdılar. Borc verilməzdi, toxum satılmazdı, lakin dəyiĢdirilərdi. Bir çanaq toxum, on çanaq taxıl əvəzi idi. XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanın bütün əkinçilik rayonlarında toxum ancaq əllə səpilərdi. Toxumu daha təcrübəli mömin və "əli bərəkətli" əkinçilər səpərdilər. Adətən səpin üçün daha keyfiyyətli və məhsuldar toxum növü ayrılardı.
81 Toxumluq dən nəmlikdən, çox istidən və yaxud hər cür zərərvericilərdən qorunardı. Səpin qabağı toxumluq dənin keyfiyyəti, onun becərmə münasibliyi bir daha yoxlanılırdı. Səpin zamanı "toxum döĢlüyü"ndən, bəzən də heybədən istifadə edilərdi. Adətən döĢlüyün bir ucu əkinçinin belinə bağlanır, digər ucu isə sol əlində olur. Əkinçi toxumu sağ əli ilə götürərək sahənin aĢağı baĢından yuxarıya doğru qablama ilə (vərlə) səpirdi. Əl ilə aparılan səpin üsulu çox qədimlərdən əkinçiliklə məĢğul olan xalqlar üçün eynilik təĢkil etmiĢdir. Toxum elə səpilməli idi ki, dənlər hər yerə eyni sıxlıqda düĢsün. Toxumu sıx və ya seyrək səpmək məhsuldarlığa zərər verirdi. Əgər bir qarıĢ yerə 5-7 dənə toxum düĢmüĢsə, səpin normal hesab edilirdi. Usta səpinçi gündə iki hektardan artıq sahəyə toxum səpə bilirdi. Azərbaycanda payız əkini əsasən sentyabr - oktyabr aylarında, yaz əkini isə mart - aprel aylarında aparılırdı.
Ayrı-ayrı əkinçilik bölgələrində səpiləcək toxumun qədəri ruba, taqqa, kilə və s. ilə ölçülərdi. Hər hektara təxminən 140-150 kq toxum səpilərdi. Sahəyə səpilən toxumun qədəri yerli Ģəraitdən, toxumun növündən, səpinin vaxtından və bir sıra baĢqa amillərdən asılı idi. Əkinçilər arasında "Bir buğda səpməsən, min buğda biçməzsən" və ya "nə əkərsən, onu da biçərsən" zərbi-məsəlləri də geniĢ yayılmıĢdır. Əkinçilər toxumu səpən kimi malalayırdılar. Bununla da onlar toxumun normal inkiĢafı üçün Ģərait yaratmaqla, həm də onun zərərvericilər tərəfindən tələf olunmasının qarĢısını alırdılar. ġumlanmıĢ torpaqdan və səpiləcək bitkinin növündən asılı olaraq malalama həmin sahədə bir və ya iki dəfə aparılırdı.
82 Azərbaycanda ĢumlanmıĢ torpağın əkinə hazırlanması üçün Ģumun əzilib hamar- lanmasında və səpilmiĢ toxumun torpağa qarıĢdırılmasında müxtəlif quruluĢ və formalı malalardan istifadə edilmiĢdir. Həmin malalar əkinçilər arasında Ģax mala, hörmə mala, ağac mala, ağacdiĢli mala, dırmıq mala, dəmir mala və s. adlarla tanınmıĢdır. Bəzi yerlərdə malaya "tapan" da deyilirdi. Adətən sahənin quruluĢundan, onun xıĢ və ya kotanla Ģumlanmasından, yaxud becəriləcək bitkinin növündən asılı olaraq, iĢlədilən malalar da müxtəlif olurdu. Lakin bəzi hallarda xıĢla ĢumlanmıĢ dağətəyi və ya qumsal torpaqlardakı əkin sahələrinin səpin iĢində malalardan istifadə edilməzdi. Belə sahələrdə səpindən sonra aparılan xıĢlama elə bir növ malalama iĢini görürdü.
ġax malalar əkinçilikdə ən qədimlərdən istifadə edilməklə [42] daha geniĢ yayılmıĢdır. Onu ağacın qol-budaqlarından düzəldirdilər. Ağacın bir və ya bir neçə qolu (budağı) kəsilib tək və ya birlikdə boyunduruğa ip və ya tənəklə bağlanardı. ġax malanın üstünə torpağı daha yaxĢı əzməsi və toxumu lazımi səviyyədə basdırması üçün ağır kötük də qoyulurdu. ġax maladan darı, mərci, və s. yazlıq bitkilərin səpini zamanı daha geniĢ istifadə olunurdu. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində əkinçilikdə toxuma mala və ya hörmə mala- lar da geniĢ yayılmıĢdı. Bu malanı tənəkdən, vələs və s. ağacların çubuqlarından
83 toxumaqla (hörülməklə) düzəldirdilər. Bunun üçün 3-4 ədəd nisbətən yoğun 1-1,5 m uzunluğunda ağaclar bir-birinə paralel halda qoyularaq çubuqla toxunardı. Bu malalar payız və yaz əkini, həm də çəltik əkini üçün torpağın səpinə hazırlanmasında iĢlədilirdi. Ağac malalar XIX əsrdə Azərbaycanın əkinçilik təsərrüfatında ən geniĢ yayı- lan mala növlərindən hesab olunur. Ağac malalar öz quruluĢlarına və formalarına görə bir-birinə oxĢadığı kimi, ayrı-ayrı əkinçilik rayonlarında iĢlədilən belə malalarda müəyyən fərqlər də olmuĢdur. Ağac malaların taxtasının uzunluğu 2 m, eni 20-25 sm, qalınlığı 8-10 sm-dir. Belə malaların taxtasının iĢlək hissəsi həm diĢsiz (hamar), həm də diĢli olur (ağac və ya dəmir diĢlər geydirilir). Ağac malaların qolu boyunduruğa keçirilir. Qolda əl tutmaq üçün dəstək olur. Malalama zamanı malaçı bir əli ilə dəstəyi tutaraq taxtanın üstündə dururdu [43]. Səpin keçiriləcək Ģumdan və becəriləcək bitkinin növündən asılı olaraq, mala- lama həmin sahədə bir və ya iki dəfə aparılırdı. Adətən, mala Ģumun uzunu istiqa- mətində çəkilərdi. Əgər ikinci dəfə Ģuma mala çəkmək lazım gələrdisə onda malalama Ģumun eni istiqamətində aparılardı. Bəzən malalar ağır olsun deyə, onların üstünə daĢ və ya əlavə yük də qoyulardı [44]. ġumun malalanmasında, daha doğrusu, onun səpinə hazırlanmasında yuxarıda təsvir etdiyimiz malalardan baĢqa, əkinçilər çərçivəli mala, dırmıq və s. əmək alət- lərindən də istifadə etmiĢlər. Əkin sahələri alaq otlarından alaqçın - Ģətə adlanan xüsusi alətlərlə təmizlənirdi.
Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|