L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

67 

Ümumiyyətlə, XIX əsrin son onilliklərində Azərbaycanda istehsal olunan 

taxıl  məhsulları  yerli  əhalinin  çörəyə  olan  ehtiyacını  tam  ödəyirdi.  Həmin  illərdə 

baĢqa  yerlərdən  ölkəyə  satıĢ  üçün  heç  vaxt  taxıl  gətirilməmiĢdir.  Əksinə,  həmin 

dövrdə ölkədə istehsal olunan taxıl satıĢa çıxarılaraq Ġrana, Gürcüstana, Rusiyaya 

və hətta Avropa ölkələrinə də göndərilirdi. 

Azərbaycandan Rusiya və xarici ölkə bazarlarına taxıl satıĢı XIX əsrin 80-

ci illərindən etibarən daha geniĢ Ģəkil alır. 1881-ci ildə Bakı quberniyasından dörd 

yüz  min  puddan  artıq  taxıl  satıĢa  çıxarılmıĢdı.  Daha  sonra  1886-cı  ildə 

quberniyadan  2160  min  pud  buğda,  32  min  pud  arpa  satıĢa  çıxarılmıĢdır  [13]. 

Həmin  illərdə  Yelizavetpol  quberniyasında  da  satıĢa  çoxlu  məhsul  çıxarılmıĢdı. 

1893-cü  ildə  quberniyada  bazara  795896  pud  taxıl  və  47032  pud  buğda  unu 

göndərilmiĢdi [14]. 

Taxılın  ölkənin  daxili  Ģəhər  və  həftə  bazarlarındakı  alıcıları  əsasən 

Ģəhərlilər,  maldarlar,  dağ  kəndlərində  yaĢayanlar,  həmçinin  qonĢu  Dağıstandan 

buraya gələn əhalidən ibarət idi. 

Azərbaycanda  istehsal  olunan  taxılı,  xüsusilə  buğdanı  xarici  bazarlarda 

daha həvəslə alırdılar. Ölkədə becərilən sarı buğda növü özünün yüksək keyfiyyəti, 

dadı və artımına görə daha geniĢ tanınaraq xüsusi Ģöhrət qazanmıĢdı. 

Azərbaycan taxılı,  ümumiyyətlə Cənubi Qafqaz taxılı,  əsasən Batumi  və 

Poti  limanları  ilə  Ġtaliya,  Yunanıstan,  Fransa,  Türkiyə,  Hollandiya,  Almaniya  və 

baĢqa  Avropa  ölkələrinə  aparılırdı.  ġübhəsiz  ki,  Cənubi  Qafqazdan  xaricə  satıĢa 

göndərilən taxıl məhsullarının çox hissəsi Azərbaycanın payına düĢürdü [15]. 

1885-1887-ci  illər  ərzində  Azərbaycandan  Qara  dəniz  limanları  -  Batum 

və  Potiyə,  oradan  isə  xarici  bazarlara  11  milyon  pud  buğda  və  arpa  aparılmıĢdı 

[16]. 

Bütün  bunlar  XIX  əsrin  sonu  və  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda 

əmtəə  taxılçılığının  mövcudluğunu  və  ayrı-ayrı  quberniya  və  qəzalarda  istehsal 

olunan  taxılın  xeyli  hissəsinin  satıĢa  göndərildiyini  göstərir.  1901-ci  ildə  Cənubi 

Qafqazda  istehsal  edilmiĢ  82633712  pud  taxılın  30  milyon  puddan  çoxu,  yəni  35 

faizi  Azərbaycanın  payına  düĢürdü.  Bu  dövrdə  hər  adambaĢına  düĢən  37  puddan 

çox taxılın bir hissəsi satıĢa gedirdi [17]. 

XX  əsrin  əvvəllərində  də  ölkədə  taxılçılıq  əhalinin  məĢğul  olduğu  baĢlıca 

sahə olaraq qalırdı. Taxıl məhsulunun ümumi həcmi 1900-cü ildə 35732688 pud, 1910-cu 

ildə 38091088, 1914-cü ildə 52215512 pud olmuĢdur [18]. 

Artıq XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycanda pambıq-

çılığın  və  baĢqa  bitkilərin  əkin  sahələrinin  geniĢləndirilməsi  taxıl  əkinlərinin  ixti-

sarına səbəb olmuĢdur. Bu da özlüyündə taxıl məhsulunun ümumi istehsalına və onun 

satıĢına təsir etmiĢdi. Lakin bu illərdə Azərbaycandan Gürcüstan, Dağıstan  və taxıla 

ehtiyacı hiss olunan baĢqa yerlərə taxıl göndərilməsinə baxmayaraq,  buraya hələ də 

Mərkəzi  Rusiyadan  çoxlu  miqdarda  taxıl  məhsulları  gətirilirdi  [19].  XX  əsrin 

əvvəllərində  Azərbaycan  Ģəhərlərində  əhalinin  sayı  xeyli  artmıĢdı.  Bu  əhali  isə 

---

 

 

68 

Azərbaycan qəzalarından, ġimali Qafqazdan və baĢqa yerlərdən gətirilən taxılla təmin 

olunurdu [20]. 

Azərbaycanda taxıl məhsulunun ümumi artımı olmuĢdursa da, bu artım əkin 

sahəsinin məhsuldarlığına görə deyil, onun ildən-ilə geniĢləndirilməsi hesabına idi. Belə 

ki,  əkinçi  sərf  etdiyi  əməyin  müqabilində  sahədən  istədiyi  məhsulu  ala  bilmirdi. 

ġübhəsiz  ki,  bunun  da  bir  sıra  səbəbləri  olmuĢdur.  Bu,  hər  Ģeydən  əvvəl, 

taxılçılıqda iĢlədilən əmək alətlərinin sadəliyi ilə əlaqədar idi. Torpaq sahibləri onun 

məhsuldarlığını  artırmaq  üçün  demək  olar  ki,  heç  bir  tədbir  görmürdülər.  Onlar 

yalnız torpağı becərmək üçün yoxsul kəndliyə icarəyə verir və hazır məhsuldan özünə 

daha  çox  pay  götürməklə  kifayətlənərək  baĢqa  iĢlə  maraqlanmırdılar.  Bundan  əlavə, 

kəndlilərin çoxunun qoĢqu qüvvəsi və əmək alətlərindən məhrum olması da öz mənfi 

təsirini göstərirdi. 1910-cu ilin məlumatına görə Azərbaycanda 76270 ədəd xıĢ, 24840 

kustar üsulla hazırlanmıĢ qara kotan, 3250 fabrik kotanı, 21730 taxta mala, 775 səpin 

maĢını olmuĢdur. Əgər həmin ildə Azərbaycanda 300 mindən çox kəndli təsərrüfatının 

olduğunu nəzərə alsaq, onda kəndlilərin çoxunun ibtidai alətlərə belə malik olmadığını 

görə  bilərik  [21].  Taxıl  əkinlərinin  aĢağı  məhsuldarlığına  səbəb  olan  əsas  amillər 

suvarma  təsərrüfatının  qaydaya  salınmaması,  xüsusilə  suvarma  suyunun  çatıĢmaması 

idi. Bundan əlavə, quraqlıqların, çəyirtkə basqınının, sel və çay daĢqınlarının da təsiri 

olurdu. 

XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycanın taxılçılıq 

təsərrüfatında,  az  da  olsa,  dövrü  üçün  daha  təkmil  sayılan  kənd  təsərrüfatı  alətlərindən-

fabrik  kotanları,  taxıldöyən  və  sovuran  alətlər,  dəmir  malalardan  və  s.  istifadə  edil-

miĢdir.  1897-ci  ildə  Yelizavetpol  quberniyasında  565  təkmil  kotan,  10  taxıldöyən 

maĢın (o cümlədən ikisi buxarla, səkkizi əl ilə iĢləyən), iki ədəd küləĢdoğrayan, Bakı 

quberniyasında  53  taxılbiçən  maĢın  olmuĢdur  [22].  Quba  qəzasının  düzənlik 

sahələrində,  Yelizavetpol  quberniyasının  dağətəyi  ərazisində  müxtəlif  sistemli  yerli 

Ukrayna və ingilis-bolqar kotanlarından da istifadə edilmiĢdir [23]. 

Dövrü üçün daha təkmil hesab edilən belə maĢınlar (taxıldöyən, taxılsəpən, taxıl-

sovuran,  dərz  bağlayan)  az  olduğundan  qiymətləri  də  çox  baha  idi.  Ona  görə  də  həmin 

maĢınların yoxsul kəndlilər tərəfindən alınması mümkün olan iĢ deyildi. "MaĢın tətbiqi... 

çoxlu kapital tələb edir, buna görə də yalnız böyük sahibkarlara müyəssərdir" [24]. MaĢın 

və alətləri əsas etibarilə varlı kəndlilər  - iri icarədar qolçomaqlar  və  mülkədar-bəylər 

alırdılar.  Mülkədar-bəylər  tərəfindən  az  da  olsa  dövrü  üçün  müasir  əkinçilik 

texnikasının  tətbiq  edilməsi  Azərbaycan  kəndində  kapitalist  münasibətlərinin  inkiĢafını 

sübut  edirdi  [25].  Lakin  yeni  maĢın  və  alətlərin  ayrı-ayrı  təsərrüfatlarda  tətbiqi  azlıq 

təĢkil edirdi. Bununla belə ayrı-ayrı bölgələrdə yeni maĢınlar gətirilir və onların sayı 

ildən-ilə artırdı. 

Zəngin və çoxəsrlik təcrübəyə malik olan Azərbaycan taxılçıları özlərinin ənə-

nəvi  əmək  vərdiĢlərini  davam  etdirməklə,  onu  nəsillərdən-nəsillərə  verirdilər.  Onlar 

əkinçilikdə  məhsuldarlığın  yüksəldilməsinə  səbəb  olan  amil  və  səbəbləri  öyrənməklə 

belə,  öz  bilik  və  vərdiĢlərini  artıraraq  sabit  məhsul  almağa  çalıĢırdılar.  Hətta  onların 

---