La disciplina del crimen raptus

 
59
poi»sei, gn»sioi d kaˆ oƒ prÒteroi kaqest©sin, ™pˆ p©si gnhs…oij Ð 
pat¾r  teleut´,  to‹j  te  ™k  tÁj  prèthj  genomšnoij  to‹j  te  ¢pÕ 
tÁj deutšraj, e„ kaˆ prÕ tîn proikówn sumbola…wn ™gšnonto kaˆ 
mhdeˆj  ™p'aÙto‹j  met¦  tÕ  sumbÒlaion  tÁj  proikÕj  ™tšcqh,  À  kaˆ 
tecqeˆj ™teleÚthse. kaˆ ¥deian Ð nÒmoj aÙtù d…dwsin Ön boÚletai 
diatiqšnai  trÒpon  t¦  kat¦  t¾n  ˜autoà  gon»n,  †na  mšntoi  m¾ 
projkroÚsῃ kat£ ti to‹j nÒmoij, o†per mštrῳ ῥhtù tÁj diadocÁj 
p£ntaj toÝj pa‹daj kaloàsin. ™leÚsontai to…nun kaˆ ™x ¢diaqštou 
kaˆ ™k diaq»khj, kaq£per Ó te pat»r Ó te nÒmoj ™f…hsi, gn»sio… te 
Ôntej kaˆ nÒmimoi, ¢ll»louj te diadšxontai. kaˆ t… g¦r ¨n ›teron 
fa…hmen,  ¢rkoÚshj  tÁj  toà  nom…mou  kaˆ  gnhs…ou  projhgor…aj 
Øpexous…ouj  te  aÙtoÝj  ¢pofÁnai,  kaˆ  doànai  kaˆ  kat¦  tÁj 
diaq»khj  ¤per  oƒ  nÒmoi  didÒasin,  kaˆ  p£nta  œcein  ÐpÒsa  ¨n  tù 
toioÚtῳ projr»mati pršpῃ; (
27
) 
 
Per  concludere  l’analisi  di  Nov.  12  va  osservato  che  nell’epilogo 
l’imperatore  sottolinea  l’efficacia  erga  omnes  delle  disposizioni  di  legge: 
sono  compresi  quindi  gli  stranieri  stanziali,  che  devono  sottostare  al 
diritto romano e non a diritti singolari e locali. 
                                                            
(
27
)  Authenticum:  Dubitatum  itaque  in  quibusdam  gentibus  etiam  aliquid  de  legitimis  filiis  ex 
nostra constitutione factis, aestimavimus recte se habere nos tamquam legis patres et adicere ei et 
solvere dubitationem. Etenim cum tali intellectu ab initio legem posuimus. Nam et si legitimorum 
quisquam sit pater, et obeunte eius uxore ex hominibus, aut etiam legitime transigente, habuerit 
quandam  consuetudinem  ad  aliam  mulierem,  quam  licebat  etiam  legitime  ducere  uxorem,  et 
fuerint  filii  ei  aut  ante  dotalia  documenta,  si  tamen  ea  fecit,  aut  etiam  postea,  vel  etiam  soli 
maneant ante dotalia filii, secundis aut non procreatis aut etiam postquam nati sunt morientibus, 
aestimaverunt  quidam  non  posse  secundos  esse  legitimos,  qouoniam  praeexistant  et  ex  priori 
coniuge alii legitimi et proprii filii. Quod nullam rectam et consequentem habet consonantiam. Si 
enim  huiusmodi  filios  nos  legitimos  et  proprios  demonstravimus,  dotalium  documentorum 
contenti confectione, legitimi vero etiam primi constituti sunt, in omnibus legitimis pater moritur, 
et  his  qui  ex  prima  fuerunt,  et  qui  de  secunda,  licet  ante  dotalia  documenta  procreati  sunt  et 
nullus  post  eos  post  documentum  dotis  natus  est,  aut  etiam  natus  mortuus;  et  licentiam  lex  ei 
praestat, quo vult testari modo in sua sobole: ut tamen non offendat in aliquo leges, quae mensura 
certa successionis omnes filios vocant. Venient igitur etiam ab intestato et ex testamento (sicut et 
pater et lex permittit) proprii existentes atque legitimi, alterutrisque succedent. Quod enim aliud 
decernimus, cum sufficiat legitima et suorum appellatio sub potestate eos ostendere et dare etiam 
contra  testamentum,  quae  leges  praebent,  et  omnia  habere  quaecumque  huiusmodi  appellationem 
decent?
 

---

 
60
Nov. 12, epil. `H to…nun s¾ Øperoc¾ t¦ parast£nta ¹m‹n kaˆ di¦ 
toàde  toà  qe…ou  dhloÚmena  nÒmou  manq£nousa  œrgῳ  kaˆ  pšrati 
paradoànai  taàta  speus£tw,  khrÚgmati  crwmšnh  prÕj  toÝj  tîn 
™qnîn  ¹goumšnouj:  éjte  kaˆ  toÝj  œxw  ginèskein  ¢nqrèpouj,  Óti 
gonÁj ¢neuqÚnou te kaˆ kaqar©j ™front…samen kaˆ t¦j ™kfÚlouj 
te  kaˆ  ØpÕ  tîn  ¹metšrwn  memishmšnaj  nÒmwn  ¢postrefÒmeqa 
sumplok£j. Dat. XVII k. Iun. CP. Belisario v. c. cons. [a. 535] (
28
).
 
 
 
 
3. Novella 139
 
Remissio poenae illicitarum nuptiarum
 
 
Non molto tempo dopo l’emanazione di Nov. 12, il legislatore torna 
sul  tema  del  reato  d’incesto  con  altri  provvedimenti,  questa  volta  di 
carattere  particolare,  dettati  dall’esigenza  di  dirimere  le  questioni 
scaturenti dagli usi endogamici di alcune piccole comunità o gruppi etnici 
stanziati  nelle  zone  orientali  dell’impero,  soggetti  agli  influssi  dei  popoli 
confinanti  presso  cui  le  unioni  tra  persone  con  vincoli  di  parentela  non 
erano considerate illecite. 
In questo quadro la Novella 139, indirizzata agli abitanti del villaggio 
di  Sindys  e  agli  Ebrei  della  città  di  Tiro,  contiene  disposizioni  in  deroga 
alla  disciplina  generale  delle  nozze  incestuose,  applicabili  a  quelle  realtà 
locali  in  cui  i  costumi  endogamici  erano  talmente  radicati  da  richiedere 
un’attenzione specifica da parte dell’imperatore. 
 
Nov. 139 Sugcèrhsij poinÁj perˆ tîn ¢qem…twn g£mwn. 
'En  ÑnÒmati  toà  despÒtou  'Ihsoà  Cristoà  toà  qeoà  ¹mîn 
AÙtokr£twr  Ka‹sar  Fl£bioj  IoustinianÕj  Flèrῳ  qe…wn  prib£twn>.  Pr.  'An»gagen  ¹m‹n  ¹  s¾  ™ndoxÒthj  toÝj  ¢pÕ 
SindÚoj tÁj kèmhj kaˆ toÝj `Ebra…ouj tÁj  Tur…wn g£mouj 
¢qem…touj  sumb£llontaj  ØpÕ  t¾n  qe…an  ¹mîn  genšsqai  di£taxin, 
                                                            
(
28
) Authenticum: Tua igitur eminentia, quae placuerunt nobis et per hanc legem declarata sunt, 
agnoscens operi effectuique tradere festinet, praecepto utens apud gentium praesides: ut et qui foris 
sunt  homines  agnoscant,  quia  sobolis  innoxiae  et  purae  curam  habuimus  et  alienigenas  atque 
nostris odibiles legibus aversamur copulationes. 

---

 
61
kaˆ oÙd t¾n tet£rthn mo‹ran tÁj aÙtîn didÒnai perious…aj kat¦ 
t¦ perˆ toÚtou projtetagmšna, ½dh d ka… tinaj ™x aÙtîn tr…thj 
¹lik…aj kaqest£nai kaˆ pa…dwn enai patšraj, kaˆ di¦ toàto met¦ 
dakrÚwn  ƒketeàsai  m¾  ¨n  ¢nagkasqÁnai  nàn  ¢popšmyai  t¦j 
gamet£j,  ¢ll¦  kaˆ  œcein  aÙt¦j  kaˆ  toÝj  ™x  aÙtîn  genomšnouj  À 
genhsomšnouj  pa‹daj  diadÒcouj  aÙtîn  kaqest£nai,  kaˆ  mhdem…an 
aÙtoÝj  ™nteàqen  eÙlabe‹sqai  poin»n.  1  Qesp…zomen  to…nun  Øpr 
tÁj  toiaÚthj  sugcwr»sewj  aÙtoÝj  doànai  ¢n¦  dška  l…traj 
crus…ou di¦ t¦j œmprosqen e„rhmšnaj a„t…aj, aÙto‹j d kaˆ mÒnon 
sugcwrhqÁnai  kaˆ  t¾n  me…zona  poin»n,  kaˆ  œcein  aÙtoÝj  kaˆ  t¦j 
sunoikoÚsaj kaˆ toÝj ™ke‹qen tecqšntaj te kaˆ tecqhsomšnouj æj 
e„kÕj  aÙto‹j  suouj  kaˆ  diadÒcouj:  oÙk  e„j  par£deigma  ˜tšrwn 
toàto  par'¹mîn  qespisqšn,  ¢ll'e„dÒtoj  ˜tšrou  pantÒj,  æj  e‡  ti 
toioàton  a„t»seie,  prÕj  tù  mhdenÕj  tugc£nein  tîn  a„toumšnwn 
t»n  te  oÙs…an  ¢pobale‹  kaˆ  prÒj  ge  t¦j  e„j  tÕ  sîma  poin¦j 
Øpost¦j  ™xor…an  o„k»sei  dihnekÁ.  oÙdeˆj  d  parenocl»sei  toÝj 
par'¹mîn  ¢xiwqšntaj  „dikÁj  filotim…aj  oÙd  guna‹kaj  aÙtîn  À 
pa‹daj  Ôntaj  À  ™somšnouj  À  perious…aj,  oÜte  ™k  y»fou  toà  soà 
dikasthr…ou oÜte kaq'›teron oƒond»pote trÒpon. Epil. `H to…nun s¾ 
™ndoxÒthj t¦ parast£nta ¹m‹n kaˆ di¦ toàde toà qe…ou dhloÚmena 
pragmatikoà  tÚpou  dÚnamin  œcontoj  kaˆ  „dikÁj  ¹mîn  filotim…aj 
œrgῳ kaˆ pšrati paradoànai speus£tw
 
(
29
).  
 
La  costituzione  si  rivolge  a  ristrette  comunità  locali  poste  alla 
periferia orientale dell’impero, esposte alle invasioni dei popoli confinanti 
e quindi svantaggiate sia  sotto il profilo politico sia sotto il profilo socio-
economico:  per  questi  motivi  l’imperatore  ascolta  le  suppliche  degli 
abitanti  di  Sindys  e  degli  ebrei  di  Tiro,  i  quali  implorano  di  non  essere 
costretti  a  sciogliere  rapporti  coniugali  instaurati  ormai  da  tempo  (
30
). 
                                                            
(
29
) Della Novella, di cui manca la versione latina dell’Authenticum, è proposta traduzione 
in Appendice. 
(
30
)  A.
 
M.
 
R
ABELLO
,
 
Giustiniano,  ebrei  e  samaritani  alla  luce  delle  fonti  storico-letterarie, 
ecclesiastiche  e  giuridiche,  II,  Milano  1988,  pp.  812-813  identifica  le  nozze  illecite  a  cui  fa 
riferimento  Nov.  12  con  i  matrimoni  effettuati  fra  parenti  in  un  grado  permesso  dal 
diritto biblico ma proibito dalla legislazione romana, oppure con la poligamia. L’Autore 
suppone  che  Giustiniano  abbia  accolto  la  supplica  rivolta  dagli  ebrei  di  Tiro  e  abbia 

---