Lp final Web az

Azərbaycanda Landşaft  Planlaşdirilmasi ( (ilk təcrübə və tətbiq)
 
64 
Ortahəssaslıqlı bitoplara aşağıdakı biotopları daxil etmək məsləhətdir: 
-  biosenozların tərkibi və formalaşması miqrantlar və yaxud kənardan toxum materialı 
daxil oması hesabına bərpa olunur; 
-  torpaq mühiti ya saxlanır, ya da, yaş-bərpa biosenozundan sonra dəyişir. 
Azhəssalılara  yanğının  yaranması  və  yayılmasına  şərait  olmayan  biotopları  daxil  etmək 
məsləhətdir, bura daxil bitoplara başqa təsirlərin (otarma, kənd təsərrüfatı işləri və s.) nəticəsi azdır.   
Adətən  torpağın  həssaslığı  onun  müxtəlif  dərəcədə  antropogen  yüklənməsi,  külək  vu  su 
eroziyasının  potensial  inkişafı  imkanları  ilə  müəyyənləşdirilir.  Bu  proseslər  torpağa  qulluğun 
aqrotexniki qaydaları pozulduqda və ya aqrotexnikanı düzgün seçmədikdə yaranır. Kənd təsərrüfatı 
olmayan və meşə yerlərində torpaq qatının pozulması hədsiz rekreasiya, meşə yanğınları, meşənin 
qırılması, hədsiz otarma və sairdən yaranır. Torpağın həssaslığının əsas kriteriyası kimi müasir təbii 
ekzogen torpaqdağıdıcı proseslərin təsir dərərəcəsini götürmək məsləhətdir.  
Bir qayda olaraq torpağın həssaslıq dərəcəsi üç kəmiyyət qradasiyasında müəyyən olunur: 
-  yüksək həssalıq dərəcəsi ekzogen proseslər torpağın strükturunu tam dağıtmağa qabil 
olduqda və yaxud tam məhv etdikdə (torpağın tam dağılması, sürüşmə, uçurum, su-
eroziyası və başqa proseslərin inkişafı zamanı mümkündür) müəyyən olunur; 
-  torpağın  orta  dərəcəli  həssalıqı  onun  strükturu  və  elementlərində  dəyişmə  gedə 
biləndə təyin olunur; 
-   torpağın  ekzogen  proseslərin  təsirinə  az  dərəcədə  həssaslığı  bu  təsirlər  zamanı 
toroaq  öz  təbii  strükturunu  və  funksiyasını,  məhsuldarlığını  və  digər  xassələrini 
saxladıqda  təyin  olunur.  Antropogen  çirklənməyə  məruz  qalmış  ərazidə  torpağın 
həssaslığını  M.A.Qlazovski  və  digər  müəlliflər  (Texnoqenniye...,  1981)  tərəfindən 
işlənmiş məlum metodika ilə qiymətləndirmək məsləhətdir.  
 
Cədvəl 4.2. Sərbəst su mübadiləsi zonasının landşaftın axınnizamlayan funksiyasına həssaslığı (A - 
aşağı, O – orta, Y – yüksək. 
Torpağın su-fiziki xassələri 
Yamacların meyli, dərəcə  Səth süxurunun xassəsi  
 
6-dan az 
6-15  15-dən 
çox 
 
A 
A 
A 
pis 
aşağı 
O 
O 
A 
yaxşı 
O 
O 
O 
pis 
orta 
A 
O 
O 
yaxşı 
Y 
Y 
Y 
pis 
Torpağın rütubəti 
və rütubətin torpaq 
ehtiyatının sərfinin 
intetnsivliyi 
Yüksək 
Y 
Y 
Y 
yaxşı 
 
Səth süxurlarının 
suburaxması 
 
Ə
razinin  hidroloji  şəraitinin  dəyişməsinə  həssaslığını  ərazinin  aximnizamlayan  potensialı 
ə
sasında  müəyyən  etmək  məsləhətdir.  Sutoplayıcı  yamaclarının  və  vadi  komplekslərinin  həssalığı 
ayrıca qiymətlədirilir.   
Səth  və  yeraltı  suların  həssaslığını  qiymətləndirdikdə  müxtəlif  torpaq  komplekslərindəki 
proseslər haqqında məlumat olmalıdır, onlar hövzənin rütubətlə təminat rejiminə təsir edir. Həm də, 
filtrasiya  olunmuş  axın  formalaşan  sərhəddə,  qrunt  və  süxurların  sukeçirmə  qabiliyyəti  haqqında 
informasiyadan istifadə etmək olar. 

---

Azərbaycanda Landşaft  Planlaşdirilmasi ( (ilk təcrübə və tətbiq)
 
65 
Çay-vadi 
komplekslərinin 
həssaslığı 
məcra 
proseslərinin 
inkişafına 
nisbətən 
qiymətləndirilir.  Bu  proseslər  həmin  kompleksləri  yaradan  əsas  amillərdir.  Çay-vadi 
komplekslərinin  həssaslığının  əsas  fizionomik  və  genetik  kriteriyaları  konkret  ərazidə  məcra 
prosesinin növüdür və aşağıdakı göstəricilərlə səciyyələnir: 
-  məcra deformasiyalarının intensivliyi və istiqaməti; 
-  gətirilmələrin daşınması və onların balansı; 
-  vadini su basması şəraiti; 
-  sumübadiləsinin intensivliyi; 
-  antropogen təzyiq aradan qaldırıldıqdan sonra məcra bərpa olunma prosesi. 
Su rejmiminin dəyişməsi ilə əlaqədar suaxarının məcrasının inkişafı, həm təbii, və həm də, 
antropogen inkişafda, mümükün ekoloji dəyişmələrin etibarlı indikatorudur (cədvəl 4.3).  
Cədvəl  4.3.  Yataq-çayvadi  komplekslərinin  hidromofoloji  xassələrinin  hidroloji  rejimin 
dəyişməsinə həssaslığı  
Həssaslıq  Məcra 
prosesinin növü 
hidromofoloji xassələr 
 
 
su 
mübadiləsinin 
intensivliyi 
subasma, 
yeraltı  suların 
qalxması 
gətirilmələrin 
faşınması 
Məcra 
deformasiayal
arı 
Yüksək  
Yatağın 
çoxqolluluğu, 
menadrların 
hərəkəti 
aşağı 
müasir 
və 
inkişaf  etmiş 
meandrlarda 
maksimal 
müxtəlif  sulu 
fazalarda 
daşıma 
qabiliyətinin 
kəskin 
fərqlənməsi 
Hündürlüyə 
görə  intensiv 
eroziya, 
sahillərin 
ovulması, 
yatqların 
yuyulması 
Orta  
Sərbəst  meandr 
fonuna əlavə  
orta 
Müasir 
meandr 
zolağının 
hüdudlarında 
ə
razidə 
maddələrin 
balansının 
saxlanması 
Eroziya-
akumulyativ 
prosesləri, 
deformasiyala
rın üstünlüyü 
Aşağı  
Məhdud 
meandretmə 
yüksək 
yataq  yoxdur, 
anaköklü 
sahillərin 
subasması 
maddələr 
ə
razidən 
kənara 
çıxarılır 
dərinlik 
eroziyası, 
daşqın  zamanı 
sahillər uçür 
 
Atmosferin 
çirklənməyə  həssaslığını  zəhərli  qarışıqlardan  havanın  təbii  özünütəmizləmə 
qabiliyyətini  istifadə  etməklə  qiymətləndirmək  məsləhət  görülür.    Atmosferin  aşağı  qatlarının  təbii 
özünütımizləməyə aid kompleks xarakteristikası atmosferin yerə yaxın qatında havanın keyfiyyətinin 
formalaşma potensialıdır. Bu potensial meteorolji elementlərin məkan dəyişməsini və onunla əlaqədar 
assimlyasiya,  səpilmə  və  çirkləndirici  maddələrin  kənar  olunmasını  nəzərə  alır,  onun 
qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakı kriteriyalardan istifadə olunur: 
-  havanın temperaturunun illik amplitudası; 
-  küləyin illik orta sürəti; 
-  şəlakətlərin il ərzində təkrari; 
-  atmosfer yağıntılarının illik cəmi; 

---