M. A.ƏHMƏdov a. C. HÜSeyn
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
13 təsir göstərə bilir. Bu zaman qəti tədbirlər həyata keçirilərək qısa- müddətli dövrdə iqtisadiyyatda mövcud olan problemləri aradan qaldırır. Birbaşa metodlara aşağıdakıları aid edirlər: 1)Dövlət proqnozlarının, proqramlarının və planlarının işlənib hazırlanması və tətbiqi. 2)Dövlət sahibkarlığının inkişaf etdirilməsi və tətbiqi. 3)Dövlət sifarişləri və kontrakt sistemləri.
Prоqnоzlar 2) Fərdi prоqramlar 3) Kоmplеks prоqnоzlar 4) Prоqramlar 5) Məqsədli prоqramlar 6) Kоmplеks prоqramlar 7) Maliyyə planı (Dövlət büdcəsi) 8) Rеspublika büdcəsi 9) Yеrli büdcələr və Bələdiyyə büdcələri 10) ndiqativ planlar 11) Dövlət səviyyəli 13) Rеgiоnal səviyyəli 12) Sahə səviyyəli
14 Dövlətin həyata keçirdiyi bu idarəetmə vasitələri çox vaxt birbaşa tənzimləmə aləti kimi çıxış edir. Bazar iqtisadiyyatına ke- çidlə əlaqədar olaraq dövlət gələcəkdə sosial iqtisadi inkişafın vəziy- yətini əks etdirən proqnozlar işləyib hazırlayır ki, onların çoxlu va- riantlarda hazırlanmasının müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, müəyyən vəziyyətdə optimal olunan seçilsin. Proqnozlar əsasında dövlət siyasəti yalnız inkişaf prespektivlərini deyil, həmçinin müəs- sisələrə, firmalara dövlətin gələcəkdə həyata keçirəcəyi tədbirləri göstərməyə imkan verir.
Dövlət proqramları son nəticəni əldə etmək üçün ehtiyatların konsentrasiya olunmasına imkan verir. Bu zaman dövlət əsas prob- lemləri müəyyənləşdirməklə proqramlar vasitəsilə müəyyən dövr ə rzində onların aradan qaldırılmasına nail olur. Dövlət planlar vasitəsilə həyata keçirilən tədbirləri təyin etməklə iqtisadiyyata məqsədyönlü təsir göstərir. Bu zaman dövlət tərəfindən qəbul olunan planlar iqtisadi və sosial fəaliyyətin müəyyən sahələrini əhatə edə bilər. Planlar vasitəsilə dövlət proporsional inkişafa nail olur. Bazar iqtisadiyyatında dövlət sahibkarlığının rolu kəskin artır. Müxtəlif dövlətlərdə dövlət sahibkarlığının həcminin müxtəlif olmasına baxmayaraq onun vasitəsilə dövlət iqtisadiyyatında mövcud olan problemləri həll etməyə çalışır. Dövlət sahibkarlığı dövlət müəssisələrinin fəaliyyəti nəticəsin- də həyata keçirilməklə ölkədə zəruri olan, strateji əhəmiyyət kəsb edən və əhalinin tələbatını ödəyən məhsulların istehsal olunmasına da şərait yaradır. Bəzən iqtisadiyyatda dövlət əhəmiyyəti olan və ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi üçün vacib sayılan müəssisələr fəaliy- yət göstərir ki, onlar rəqabət qabiliyyətli olmur. Bu müəssisələrin fəaliyyət göstərməsini təmin etmək üçün dövlət sifarişlər siste- mindən istifadə edir. Eyni zamanda dövlət sifarişləri ölkə üçün zəruri olan, lakin sahibkarlar tərəfindən istehsal edilməsi əlverişli olmayan məhsulların istehsal edilməsi üçün tətbiq edir. Bazar iqtisadiyyatında dövlətin tənzimlənməsi, eyni zamanda genişmiqyaslı satınalmalar və sifarişlər vasitəsilə həyata keçirilir. Bu zaman dövlət sifarişləri baza- rında iqtisadi müqavilə münasibətləri formalaşır. Bu mürəkkəb əla- qələr mexanizminin əsasını kontrakt sistemi və dövlətin satınal- 15 maları təşkil edir. Hökumət, dövlət sifarişlərini əsas alət kimi istifadə etməklə özünün sosial-iqtisadi məsələlərini həll edir. Məsələn: məc- mu tələbi artırır, xalq təsərrüfatının bu və ya digər sahələrinin inkişafına nail olur, rəqabət qabiliyyəti olmayan ancaq ölkə iq- tisadiyyatı üçün əhəmiyyətli olan müəssisələrin fəaliyyətini davam etdirməyə imkan verir. Dövlət sifarişçiləri vasitəsilə o ən iri istehlak- çı simasında çıxış edir və bazar iqtisadiyyatının inkişaf edilməsi üçün dövlət tələbini mühüm amilinə çevrilir. Eyni zamanda dövlət sifarişləri indeqativ planın göstəricilərinin yerinə yetirilməsində alət rolunu oynayır. Dövlət satınalmaları əmtəə və xidmətlər bazarında birbaşa satın alınması formasında və qabaqcadan sifariş formasında həyata keçirilir. Birbaşa satınalma vasitəsilə bazarda mövcud olan ə mtəələrin alınması, qabaqcadan sifariş vasitəsilə isə unikal əmtəə- lərin (xüsusilə hərbi) alınması həyata keçirilir. Dövlət sifarişləri müxtəlif səviyyəli bazarlarda həyata keçirilə bilir. Dövlət sifarişlə- rinin formalaşması zamanı aşağıdakı əsas prinsiplərə əməl edilmə- lidir: rəqabətqabiliyyətlilik, qənaətlilik, səmərəlilik, tender zamanı hesabatların olması. Çox vaxt tender zamanı dövlət öz sifarişini açıq rəqabət prinsipi əsasında qurur ki, bu da informasiya və reklamın geniş ya- yılmasına səbəb olur. Bəzən dövlət sifariş zamanı həvəsləndirmə tədbirlərindən də istifadə edir. Bu həvəsləndirmə tədbirlərinə aşa- ğ ıdakıları misal göstərmək olar: müəssisələrə maliyyə köməyinin edilməsi, enerji daşıyıcılarının qiymətlərində güzəştlərin tətbiqi, vergi güzəştləri və vergidən azad edilmə və s. Dövlət sifarişlərini həyata keçirərkən aşağıdakı məqsədlər müəyyən edilir: dövlətin maddi ehtiyyatlarının yaradılması və sax- lanması, ölkənin təhlükəsizliyinin və müdafiə qabiliyyətliyinin təmin edilməsi, ölkənin beynəlxalq aləmdə öhdəliklərinin yerinə yetiril- məsi üçün məhsulların ixracını təmin etmək, məqsədli dövlət proq- ramlarını reallaşdırmaq. Bazar iqtisadiyyatında hal-hazırda dövlət sifarişlərinin aşağı- dakı növləri var: müdafiə ilə əlaqədar hərbi sifarişlər, elmi-təd- qiqatlara olan sifarişlər, dövlətin maddi ehtiyat fondu üçün məhsulun təchizatı sifarişləri, ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək üçün dövlətin
16
podrat işlərə sifarişlər. Dövlət sifarişləri əsasında kontraktlar (müqavilələr) bağlanır. Müqavilələrin bağlanması zamanı ikili qiymət üsulundan istifadə olunur.
Birincisi, sabit qiymətlər: Bu zaman müəssisə sifariş olunan ə mtəənin sabit qiymətini göstərir və dövlət orqanları müəssisənin xərc və mənfəətindən məlumatsız olur. kincisi, istehsal xərcləri + : bu zaman müəssisənin istehsal xərcləri yüksək olduğundan o, dövlət orqanlarına öz istehsal xərc- lərinin qədərini göstərir. Dövlət orqanları özləri müəssisəyə ve- riləcək mənfəətin həcmini müəyyən edir. Bu metodlardan başqa dövlət səviyyəsində tətbiq olunan aşağıdakı birbaşa metodlar da mövcuddur: 1) qtisadiyyatın inkişaf məqsədlərinin təyin edilməsi. 2) Ölkə ərazisində istifadə olunan texnologiyalara və istehsal edilən məhsullara keyfiyyət sertifikatlarının tətbiqi. 3) Müəyyən məhsul növlərinin istehsalına hüquqi və inzibati məhdudiyyətlərin, qadağaların qoyulması. 4) Əmtəələrin idxal və ixracına məhdudiyyətlərin qoyulması. nzibati (birbaşa) mеtоdlar fəaliyyət sərbəstliyinin dairəsini kiçildir. Оnlar dövlətin iqtisadiyyata aşağıdakı birbaşa təsiri ilə səciyyələnir: inhisar bazarın tənzim оlunması, ətraf mühitin qоrunub saхlanması prоblеmləri, standartların hazırlanması və оnlar üzərində nəzarət, əhalinin yaşayışının minimum paramеtrlərinin qоrunub saх- lanılması, iхracın lisеnziyalaşdırılması, хarici invеstisiyaların üzə- rində dövlət nəzarəti. qtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin inzibati vasitə və alət- ləri əlavə maddi stimulla, maliyyə təminatı ilə əlaqədar dеyildir. О nlar dövlət hakimiyyətinin gücünə əsaslanırlar - qabağagеtmə, ica- zəvеrmə, məcburеtmə səlahiyyətlərini əhatə еdirlər. Bazar iqtisa- diyyatında dövlət tənzimlənməsinin dolayı metodları bazarda oyun qaydalarını müəyyən etməklə təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlərin maraqlarına təsir göstərir. Dolayı (iqtisadi) tənzimləmə metodlarına aşağıdakıları aid edirlər:
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|