M. L. Tursunxodjayev Toshkent davlat texnika universiteti «Menejment» kafedrasi professori, iqtisod fanlari doktori

2.5. Logistik tizim tushunchasi va uning
faoiiyatini baholash
Korxonalarda logistik faoliyatning ikMta jihati ajralib turadi.
Birinchisi, sanoat injeniringi tushunchasi bilan b o g iiq bo‘lib, 
transport vositalari va om borlarni ishlatish, yuklash moslamalarini 
ishlatish va tanlash, qadoqlash usuli, axborot boshqaruv tizhnla- 
rining ishlash m uam m olarini yechadi.
Ikkhichi aspekt, moddiy oqimlarni makro va mikro darajalarda 
boshqarish va tashkil etishning o ‘ziga tegishli b o ‘lib, logistik 
tizim ning amal qilish jaray o n id a h ar xil om illarning o ‘zaro 
ta ’sirining tahiiliga asoslanadi.
Logistikaga koDCona boshqaruvining bozorga yo‘naltiriIganligini 
ta ’minlab beruvchi tizim sifatida qaraladi va shu orqali korxona­
ning iste’m oichi bilan aloqalam i o ‘rnatish faoliyatining tarkibi 
aniqianadi.
Shu sohada amalga oshiriladigan ishlarning asosiy y o ‘nalishlari 
quyidagilar:
® bozorai o'rganish va aniq turdagi mahsulotlarga bo'ladigan 
talabni bashorat qilish;
® mahsulot ishlab chiqarilishi uchun zarur bo'lgan moddiy 
resurslami xarid qihsh, zaxiraiarning hajmi haqida qarorlar 
qabui qilish va zaxiralarni boshqarish; ,
• ishlab chiqarishda m oddiy oqimlarni tashkil etish;
® to v ar taq sim o tin i tashkil etish: tay y o r m ah su lo tn i q a ­
doqlash va tanlash, uni aniq m anzilga tashish, iste'm ol- 
chiga m ahsulotni yetkazib berish, zarur b o ‘lgan qog‘oz- 
larni to 'ld irish .
0 ‘zbekiston iqtisodiyotining bozor m unosobatlariga o ‘tish 
sharoitida logistikaning tutgan o ‘rni oshadi. Bozor munosabatlariga 
o ‘tish davrida logistikaning aktualligini (dolzarb) aniqlab beruvchi 
5 ta tizim ajrafish mumkin:

---

•“
iqtisodiy tizim.
Hozirgi vaqtda ishJab cliiqarish xarajatlari 
va m oliya x arajatlarin i k am ay tirish im koniyatlarini qidirish 
b irin c h i o ‘rin g a q o ‘y iÍm o q d a. L o g istik a m a h s u lo t ish lab
chiqaruvchi va iste’niolchilarning iqtisodiy qiziqishlarini b o g la sh
imkonini beradi;
”
tashkiliy-’igtisodiy tizim.
B ozor sharoitida tovar harakati 
jaray o n larin i am alga oshiruvchi yangi tashkiliy shakllarning 
vujudga kelishi va rivojlanishi davom ida, boshqaruv va koordinat- 
siyaning integratsion shakllari ham da ishlab chiqaruvchi korxo­
nalar, iste’m olchilar, om borlar va transportning o ‘zaro ta ’sirining 
logistik jarayonlarini ta ’m inlash tobora katta aham iyatga ega 
b o lm o q d a;
— 
axborot tizimi,
Bozor iqtisodiyoti axborot aloqalarining 
rivojlanishiga ko‘maklashadi, ular bozor munosabatlarining sababi 
va natijasi b o lib , bir-birlarini o ‘zaro to ld irad i. Axborot tushun- 
chasi logistika bilan bozorni cham barchas b o g la y d i, chunki 
logistik jarayonlarning predm eti, vositasi va tashkil etuvchisi b o lib
axborot oqimiari hisoblanadi;
“
texnik tizim.
Bu omil logistikani tizim sifatida o ‘rganadi, 
uni boshqarish obyektlarl va subyektlari transport, om bor xo'jahgi 
va boshqarishni kompyuterlashtirishda zamonaviy texnik yutuq­
larni q o llasli asosida rivojlanadi;
~
tovar harakati jarayonlariga daviatning ko ^magi.
Zamonaviy 
sharoitlarda tovar harakatini n azo rat qilish m asaiasi nafaqat 
korxonalar darajasida, balki regionJar ham da mamlakat miqyosida 
vujudga keladi.
Logistika q o lla n ilish i yuqori darajadaligi m am iakatim izda 
«tovar 
pul» m u n o sab a tla rin in g kengayishi va in te n sifi- 
katsiyalashuvi, korxonalar o ‘rtasida x o la lik aioqalaxining oshishi, 
ishlab chiqarish infrastrukturasining rivojlanishi h am d a k o r­
xonalar va tashkilotlarning xo ‘jalik mustaqilligining kengayishi 
bilan bog liq,
B ozor m unosabatlarining rivojlanishiga logistikaning ta ’siri. 
M ah su lo t ishiab c h iq arilish id an to u n in g ishlab ch iq arish
iste’moligacha b o lad ig an m oddiy oqim larni tashkil etish va bosh­
qarishga qo ‘yiladigan logistika talablari m ahsulot yetkazuvchi

---

bilan iste’m olchi o ‘rt^ id a g i aíoqaíarning rivojlanishiga yordam 
beradi. 0 ‘zining iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilash m aqsadida 
yetkazib beruvchi h am «ham kor -- iste ’m olchi» talab larin i 
b ajarish g a, h am m a h su lo tn i yetkazish b o ‘y ic h a sh artn o m a
m unosabatlarining rivojlanishi uchun sharoitlarni yaxshilashga 
intiladi.
Logistik qarashlarga am al qilish va gorizontal aloqalarni 
rivqjlantirib, korxonaiar bir-birí bilan ta ’sischilarga xizmat ko‘rsa- 
tish jarayonida yetkazish sifatini oshirishda va m ahsulotni eng 
kam xarajatlar bilan yetkazib borishda raqobatlashadi. Mahsuiot 
bozorida raqobatbardoshlíkni oshirishning mustahkam usuli bo'lib 
logistika hisoblanadi.
Logistika talablarini bajarishning muliim. sharíi b o ‘lib m ahsu- 
iotni tayyorlash, om borga joylashtirish, tushirish, yuklash va 
jo ‘natishga ketadigan xarajatiami kamaytirish yo‘llarini qidirish 
hixsoblanadi. «Transport ~ ombor» amallariga ketadigan xarajat- 
larni kamaytirish ko‘p hoilarda raqobatda va bozor munosabatlari 
tizimida birinchilikni ta ’minlaydi.
Logistik boshqamv mexanizmining rivojlanishi va tadbiq etilishi 
doim o moliyaviy zaxiralar va boshqa turdagi resursiarni jalb etish 
bilan bog‘liq.
Logistik tizim ham m a bo ‘g‘inlarining ishlash samaradoriigiga 
va bunda erishiladigan resurslar iqtisodiga, um um an iqtisodiy 
islohotlarning samaradoriigi, bozor munosabatlarining rivojlanishi 
bogliqdir.
Logistik amallar va xizmatlar xilrna-xiíligi xizmat ko'rsatish 
bo ‘yicha tashkilotlamkig imkoniyatlarini seziiarli darajada kengay­
tirish imkonini beradi. Oldinlari faoliyat ko‘rsatgan ulgurji savdo 
bazalari va tashkilotlari kompleks xizmat ko‘rsatuvchi vositachi 
taslikiiotlarga aylanishmoqda, ular korxonalarga turli xil logistik 
xizmatlar ko‘rsatishadi.
Nazorat uchun savoUar
i Logistika konsepsiyasining tashkil etuvchilari nimalardan iborat?
2. Tizimli yondashish tamoyiUni amalga oshirlshga nimalar kiradi?
3. Iqtisodiy kompromiss (kelishuv)lar asosida qarorlar qabul qilishni qanday
tushunasiz?

---

4. Buîun logistik zanjir davomida xarajatlar hisobotiga nimalar kiradi?
5. Logistikaga korxonaning ragobardoshligini oshiruvchi omillari nimalarda
namoyon bo'ladi?
6. Logistikaning asosiy maqsadiari
va 
ulami amalga oshirish mohiyati hamda
ahamiyaîini îushuntirib bering.
7 
Logistika tizimi va unga kiruvchi tizimostilarning tarkibi nimalardan iborat?
8. Korxonalarda logistika va marketingning tutgan o ‘mini tushuntirib bering.
9. Logistika va ishlab chiqarishni rejalashtirish qaysi omillarga ko ‘proq bog ‘liq
bo ‘îadi?
10. Logistikada tizim tushunchasi va uning qanday turlari mavjud?

---