156
rekonstruksiyonları ilә ümumtürk dili tarixinin indiyә qәdәrki әn әhatәli elmi araşdırma istiqamәti
olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.
Bu kontekstdә çağdaş Avrasiya türkcәlәri tәşәkkülü tarixlәrinin hәr birinin ayrı-
ayrılıqda sinxronik vә diaxronik olaraq tәsvir olunması sözügedәn müqayisәli vә müqayisәli-
tarixi işlәri tamamlamaqdadır. Türk dillәrinin hәm müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlә bir
bütün dil olaraq araşdırılması, hәm dә onların ayrı-ayrılıqda tәsviri vә tarixi-müqayisәli
yöntәmlәrlә işıqlandırılması nәticә etibarilә ümumtürk dili tarixinin öyrәnilmәsi mәnasına gәlir.
Sözügedәn elmi-linqvistik istiqamәtlәrdә aparılmış olan dilçilik işlәrindә әn önәmli xüsuslardan
birini isә ümumtürk dili tarixinin dövrlәşdirilmәsi mәsәlәsi tәşkil edir. Ümumtürk dili tarixinin
dövrlәşdirilmәsi mövzusuna dair söylәnilәn fikirlәri vә aparılan konseptual qavramlaşdırmaları
yuxarıda göstәrilәn elmi-linqvistik istiqamәtlәrә bağlı olaraq әsas etibarilә iki qrupa ayırmaq
mümkündür.
Birincisi, ümumtürk dilini dialektlәri, şivәlәri, qәdim vә yeni әdәbi dillәri ilә bir bütün
dil olaraq qavramlaşdıranlar gәlir. Әlbәttә, onların qavramlaşdırmalarında yer alan açıqlamalar
müәyyәn terminoloji müxtәliflik vә linqvistik fәrqliliklәri dә ehtiva edir. Ancaq bütün bunlar
Әhmәd Cәfәroğlunun ana xәtlәri ilә müәyyәnlәşdirdiyi ümumtürk dili tarixi-xronoloji
dövrlәşdirmәlәri ilә eyni bir istiqamәtdә birlәşir. Sözügedәn dövrlәşdirmә isә konkret olaraq
aşağıdakı ümumi xronoloji sıralanma ilә müәyyәnlәşir:
1.
İlk türk vә ya milatdan öncәki Altay-Monqol dönәmi;
2.
Ana türk-hun dönәmi vә ya әn qәdim türk dili: I-VI yüzillәr;
3.
Qәdim türk dili: göytürkcә, uyğurca; VI-X yüzillәr;
4.
Orta türk: Qaraxanlıca, Xarәzmcә vә s. XI-XIV yüzillәr;
5.
Yeni türk: Osmanlıca, Cağatayca vә s. XV-XIX yüzillәr;
6.
Çağdaş türk dillәri: XIX-XX yüzillәr (Caferoğlu 1984).
Ümumtürk dilinin sözügedәn dövrlәşdirmәsi müxtәlif әlifbalarda yazılmış yazılı
abidәlәrin, türkcә olan hәr cür mәtnlәrin vә dialekt-şivә faktlarının materialları ilә sinkretik
olaraq müәyyәnlәşdirilmişdir.
İkincisi, ümumtürk dilinin tarixini bir-birilә qohum olan ayrı-ayrı türk dillәrinә görә
dövrlәşdirәnlәr vә ya konseptual olaraq hәmin müstәvidә qavramlaşdıranlar gәlir. Sözügedәn
qavramlaşdrma ümumtürk dili tarixinin hәr bir türk dili vә ayrı-ayrılıqda onların әdәbi dillәri
tarixlәri istiqamәtlәrindә öyrәnilmәsi ilә müәyyәnlәşmәkdәdir. Başqa bir sözlә, türk dillәri vә
157
dialektlәrinin başlanğıc vә sonrakı inkişafının tarixlәri bir-birilә qohum olan dillәrin vә әdәbi
dillәrinin tarixlәri olaraq dövrlәşdirilmәkdәdir. Belә ki, müxtәlif türk dillәrinin başlanğıc tarixlәri
hәm qohum dillәr, hәm dә әdәbi dillәr tarixlәri olaraq әsas etibarilә XI yüzilә, bәzәn dә XIV
yüzilә qәdәr vahid bir qәdim türk dili әsasında dövrlәşdirilmәkdәdir. Sözügedәn tarixlәr VIII, XI-
XIII-XIV, XV-XVI, XIX vә s. yüzillәr olaraq da göstәrilmәkdәdir. Mәsәlәn, qәdim uyğur dili
(VIII yüzil), qәdim özbәk dili (XI yüzil), qәdim Azәrbaycan dili (XIII-XIV yüzil), qәdim tatar
dili (XV yüzil), qәdim qazax dili (XVI yüzil) vә s. kimi. Bunlar özünәmәxsus olan nәzәri leksik-
qrammatik parametrlәri vә konkret әdәbi dil mәtnlәri ilә müәyyәnlәşdirilir. Bunun nәticәsindә
ümumtürk dilinә dair iki dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışı vә ya konseptual qavramlaşdırması
meydana çıxır: hәr bir milli dilin tarixi vә onun әdәbi dilinin tarixi. Buna uyğun olaraq da
aşağıdakı tarixi-filoloji kateqoriyalaşdırmalar sıralanır: 1. Milli dilin tarixi qrammatikası; 2.
Әdәbi dilin tarixi qrammatikası; 3. Әdәbi dil tarixi (Hydyrow 1959: 113-156; Abdurahmanov.,
Şukurov 1973: 19; Сыздыкова 1984: 20; Tenişev 1988: 75).
Sovetlәr Birliyi dağıldıqdan sonra, ayrılıqda türk dillәrinin, bütövlükdә isә ümumtürk
dilinin tarixindә yeni bir tarixi dönәm başladı. Belә bir vәziyyәt ümumtürk dili tarixinin istәr
vahid bir dil, istәrsә dә iki qohum dillәr tarixi olaraq dövrlәşdirilmәsindә başlanğıcda, hәr şeydәn
öncә, elmi-populyar xarakterli fikirlәrin irәli sürülmәsi ilә dә müәyyәnlәşmәkdәdir. Bu
fikirlәrdәn biri kimi ayrılıqda hәr bir böyük türk boyunun, daha doğrusu, boy birlәşmәlәrinin
dilinin vә ya Ana Oğuzca, Ana Qıpçaqca, Ana Bulqarca, Ana Altayca komponentlәrinin Qәdim
Türk dilindәn әvvәlki Ana Türkcә kontekstindә birlәşdirilmәsindәn ibarәtdir.
Sovetlәr Birliyindә “Az i Ya” әsәri ilә (Musaoğlu 2002: 179-184) mәşhurlaşan vә
ümumtürk dili leksiksına dair irәli sürdüyü cәsarәtli fikirlәri ilә tanınan Oljas Süleymanovun da
türk dillәri tarixinin dövrlәşdirilmәsinә dair maraqlı fikirlәri vardır. Onun әsas dünya
mәdәniyyәtlәri, dillәri vә yazıları kontekstindә ümumtürk dilinin tarixinә dair gerçәklәşdirdiyi
dövrlәşdirmәsi vә buna uyğun olan tәsniflәndirmәsi konkret dil faktlarına vә dil sәviyyәlәrinin
linqvistik inkişafına vә dәyişmәlәrinә söykәnmir. Buna baxmayaraq, sözügedәn dil tarixi
dövrlәşdirmәsi vә türk dillәrinin ona uyğun olaraq aparılan tәsniflәndirmәsi böyük maraq
doğurur. Oljas Süleymanov ümumtürk dili vә ya türk dillәri tarixinin fәrqli bir dövrlәşdirilmәsi
vә әdәbi dillәrinin tәsniflәndirilmәsini aşağıdakı kimi gerçәklәşdirmişdir:
“1. Ana türkcә
1.1.Ana oğuzca