M. T. Do’stova B. X. Xo`janiyozova

Tur xilma-xilligini uchunchi qonuni
: Uyushmada tur xilma-xilligi 
yuqori bo’lsa turg’unlik ham yuqori bo’ladi. Ekosistema tuzilishini 
murakkabligi tirik organizmlar turlarini miqdori bilan aniqlanadi. 
Qanchalik hayvon va o’simliklar turlari ko’p bo’lsa, ular orasidagi 
munosabat, bog’liqliki ko’p xilligi murakkab bo’ladi. Tur xilma-xilligini 
oshishi bilan uyushmadagi ozuqa zanjirni murakkablik darajasi va 
uzunligi ham o’sadi. Bular yirtqichlik, parazitlik, simbioz ko’rinishlarida 
namoyon bo’ladi. Bundan tashqari turlar xilma-xillikni tur darajasida 
ozuqa zanjirini ko’p karrali takrorlanishini ta’minlaydi, ya’ni ko’p 
o’simlik turlari bitta hayvon turi emas, ko’p hayvon turi orqali 
foydalaniladi. Xuddi shunday yirtqichlik munosabatida kuzatish mumkin. 
Yaxshi sharoitda ko’pgina organizmlar o’z sonini tezda ko’patiradi. 
Bunday holatlarda sonini oshishini xarakterlaydigan egrilik eksponenta 
ko’rinishiga ega bo’ladi. Bitta individual turni sonini oshishi 
uyushmadagi o’rnatilgan turlar orasidagi murakkab munosabatni
buzolmaydi, chunki mutaxasislashgan yirtqichlar va kasaliklar bunga yo’l 
qo’ymaydi va ma’lum vaqtdan keyin uyushmadagi holat qayta tiklanadi. 
Bunda yirtqichlar va kasallik turlari boshqaruvchi omil rolini o’ynaydi. 
Bunda teskari manfiy aloqa katta rol o’ynaydi. Natijada o’lja 
populyatsiyasi soni tezda kamayadi,o’zini avvalgi holatiga qaytadi va 
yangi populyatsion portlashga zamin yaratiladi. Bunday davriy 
o’zgaishlarga populyatsiya to’lqini deyiladi.
Yirtqichlar roli o’lja sonini boshqaruvi har xil bo’ladi. Birinchidan 
Yirtqich o’lja turidagi kasal va yoshi katta individlarni ovlab o’lja tur 
sonini bir me’yorda ushlaydi, ya’ni tarkibini sifatini saqlab qoladi. 
Ikkinchidan sekin o’sish xarakteri o’zini o’lja turini boshqarishda keskin 
ta’sir ko’rsatolmaydi. Natijada yirtqich turini o’lja turiga ta’siri doimiy 

---

29 
bo’lib qoladi. O’lja turini soni tor doirada o’zgarib turadi, umumiy holatda 
uyushmadagi turg’unlik saqlanadi.