46
1.6.6. Biosenozda qida əlaqələri
1.
Rəqabət canlılar arasında çox geniş mənalı bioloji anlayışdır.
2.
Amensalızm (- 0) – iki növdən biri neytral qalır, digəri zərər çəkir.
3.
Məsələn, hündür ağac və onun kölgəsində bitən ot, kif göbələyi və
bakteriyaların qarşılıqlı təsiri. Amensalizm – antibiozun formalarından
biridir və ya allelopatiyanın (orqanizmlərin maddələr mübadiləsi nəticəsində
yaranmış spesifik təsir göstərən kimyəvi maddələrlə bir-birinə qarşılıqlı
təsiri) son formasıdır.
4.
Kommensalizm (+ 0) – qida əlaqəsi əsasında yaranmış qarşılıqı
münasibətdir, iki növdən biri faydalanır, digəri neytral qalır. Məsələn,
otyeyən heyvanların peyinindəki bitki toxumları ilə quşlar qidalanır. Misir
vağı iribuynuzlu heyvanların üstündə oturub öz ovunu axtarır.
5.
Protokooperasiya (+ +) – bu əlaqədə hər iki tərəf faydalanır: çiçəyə
qonmuş kəpənək, timsaha ―diş həkimliyi‖ edən quşlar, camış və onun
ğənələri ilə qidalanan sığırçın və s. Qışda qar üzərində ular tur sürülərinin
arxasınca gedir. Canavar yaxınlaşdıqda onlar fit çalaraq qaçırlar, beləliklə
turları canavarlardan qoruyurlar.
Mutualizm (+ +) – canlılar arasında protokooperasiyadan daha çox
inkişaf etmiş əlaqə formasıdır. Mutualizm əlaqəsində iki növdən biri olma-
yanda digəri yaşaya bilməz. Məsələn, çarpaz tozlanan bitkilər və həşaratlar.
6.
Yırtıcılıq – heyvan özü böyüklükdə və özündən böyük heyvanı
yeyir.
7.
Parazitizmdə - canlı bütün ömrünü və ya ömrünün müəyyən hissə-
sini (mərhələsini) başqa orqanizmin hesabına yaşayır.
Parazitizm 3 yolla əmələ gəlir.
1.
Yırtıcılıqdan parazitizmə keçmək yolu.
2.
Canlı bədənə təsadüfən daxil olub orada yaşama yolu.
3.
Orqanizm üzərində zərərsiz məskən salıb tədricən parazitizmə
keçmək yolu.
1.7. Ekosistemlər,
onlarda biokütlə, enerji və say piramidaları
Biz Yeri atalarımızdan MİRAS almamışıq
Biz onu uşaqlarımızdan BORC almışıq.
(BMT-nin materiallarından)
1.7.1. Ekologiyanın tədqiqatının predmeti nədir?
Ekologiya orqanizmdən yüksəkdə duran daha mürəkkəb olan canı sis-
temin funksiyalaşması və təşkilini öyrənir. Bu sistemlər ekoloji sistemlər və
ya ekosistem adlanır.
Ekosistem – canlı və cansız komponentlərin hüdudsuz davamlı siste
47
midir. Bu sistemdə informasiya, maddə və enerjinin xarici və daxili dövranı
həyata keçirilir. Misal kimi meşə ekosistemlərini, torpağı, hidrosferi və s.
göstərmək olar. Ekosistem trofik və xoroloji (məkan) əlaqələri ilə birləşən
fitosenozları, zoosenozları, mikrobosenozları, mikosenozları; mühit faktor-
larını – ekotop-klimatop və edafotopu (torpaq-mühit şəraiti) əhatə edir (Rey-
mers,1990).
Ölçülərinə və miqyasına görə ən böyük ekosistem biosferdir. Biosfera
- Yerin bütün canlılrını əhatə edən və bizim planetin cansız mühiti ilə qar-
şılıqlı əlaqədə olan, hansı ki, onlar bir tamlıq təşkil edir, Yerin aktiv qatıdır.
Bizim planetdə biosfer 3 milyard ildir ki, mövcuddur, soyuq entropiya ölü-
mü tendensiyasının əksinə olaraq, o böyüyür və mürəkkəbləşir; o ağıllı hə-
yat və sivilizasiyaya daşıyır. Biosfera insan yaranmamışdan çox əvvəl möv-
cud idi və onsuz keçinə bilər. Əksinə, insanın mövcudluğu biosfersiz müm-
kün deyil. Bütün qalan ekosistemlər biosferin daxilində yerləşir və onun
sistemaltlığıdır. Bitkiliyin hər hansı əsas tipi ilə xarakterizə olunan nəhəng
ekoloji sistemlər – biom adlanır. Məsələn, səhra biomu və ya rütubətli tropik
meşə biomu. Ən kiçik sistem populyasiyalardır – eyni mənşəli, müəyyən
ərazi tutan bir növün fərdlər qrupunu özündə birləşdirir. Populyasiyadan
daha mürəkkəb olan sistem verilmiş ərazini tutan biosenozlardır. Beləliklə,
populyasiya, biosenoz, biom, biosfera ierarxik qaydada kiçikdən böyüyə
yerləşirlər. Bunlar mikro, mezo, makro və qlobal ekosistemlər adlanırlar.
Mikroekosistem – məsələn, meşədəki tək çürümüş kötük, ağac üzərindəki
şibyə yastığı və s. Mezoekosistem – meşə, çəmən, səhra. Makroekosistem –
okean. Qlobal ekosistem – biosferadır.
İerarxik təşkilin mühüm nəticəsi ondan ibarətdir ki, ierarxik pilləkənin
hər sonrakı daha iri funksional vahidinin pilləsində yerləşən komponentlər
əvvəlki pillədə olmayan yeni xüsusiyyətlər qazanır. Bu xüsusiyyətləri yeni
səviyyəni təşkil edən komponentlərin xassələrinə görə əvvəldən söyləmək
olmaz. Bu prinsip emercentlik adını aldı. Onun mahiyyəti: tamın (bütövün)
xassəsini onu təşkil edən hissəciklərin xassələrinin cəmi kimi qəbul etmək
olmaz. Məsələn, atomar səviyyədə olan hidrogen və oksigen birləşdikdə ta-
mamilə yeni xassəyə malik olan su molekulunu yaradırlar. Başqa bir misal,
bəzi yosunlar və bağırsaqboşluqlular mərcan rifləri sistemini yaradırlar.
Mərcan riflərinə məxsus olan nəhəng məhsuldarlıq və müxtəliflik – yalnız
rif cəmiyyətinə xas olan emercent xüsusiyyətdir. Heç cür onu təşkil edən
biogen elementlərinin miqdarı az olan komponentlərə xas deyil.
Ekosistemdə orqanizmlərin fəaliyyəti öz bioloji təlabatlarına uyğun
geokimyəvi mühit yaradır. Atmosferin kimyəvi tərkibinin və yerin güclü
buferləşmiş fiziki mühiti Günəş sistemində olan digər planetlərdən kəskin
fərqlənməsi faktı Gey hipotezinin formalaşmasına imkan yaratdı. Bu