M ü n d ə r I c a t

48 

 

hipotezə  əsasən  məhz  canlı  orqanizmlər  Yer  üzərində  həyat  üçün  əlverişli 

mühit yaratdı və bu günədək qoruyub saxlayırlar. Aşağıdakı cədvəldə Yerin, 

Marsın,  Veneranın  və  hətta  Yerin  həyat  yaranmamışa  qədərki  dövrdəki 

ehtimal olunan atmosfer tərkibinin müqayisəli analizi verilmişdir.  

Cədvəl 1.2 

GünəĢ sistemi planetlərinin atmosfer tərkibi (%-lə) 

 

Qaz tərkibi 

Mars 

Venera 

Yer həyatsız 

Yer müasir 

CO

2

 

95 

98 

98 

0,03 

Azot 

2,7 

1,9 

1,9 

79 

Oksigen 

0,13 

İzləri 

İzləri 

21 

Səth temp, 

0

C 

-53 

477 

290 

13 

Hər şeydən  əvvəl,  yaşıl  bitkilər və bəzi  mikroorqanizmlər  yer  atmos-

ferinin formalaşmasında –oksigenin yüksək və karbon qazının aşağı miqdarı 

-əsas rol oynadılar. Gey hipotezi bu tənzimləyici mexanizmlərin öyrənilmə-

sini və qorunub saxlanmasını xüsusilə qeyd edir. Bu mexanizmər atmosferə 

imkan  verir  ki,  insan  fəaliyyəti  ilə  bağlı  olan  çirklənməyə  davam  gətirə 

bilsin.  

Ekosistemin tərkibinə aşağıdakı komponentlər daxildir:  

⃰ qeyri-üzvi maddəlr (C, O

2

 , N

2

 , P, S, CO

2

, H 

2

O), hansı ki, maddələr 

mübadiləsinə daxil olurlar;  

⃰ üzvi birləşmələr (zülallar, karbohidratlar, lipidlər və s.), ekosistemin 

canlı və cansız komponentlərini birləşdirən;   

⃰  iqlim rejimi və digər fiziki faktorları birləşdirən hava,su və substrat 

mühiti;  

⃰  produtsentlər,  avtotrof  (öz-özünü  qidalandıran)  orqanizmlər,  əsasən 

yaşıl bitkilər, hansı ki, günəş şüalarının enerjisindən istifadə edərək, karbon 

qazı və sudan üzvi maddə sintez edir;   

⃰ birinci dərəcəli konsumentlər (ot yeyən heyvanlar) və ikinci dərəcəli 

konsumentlər (ət yeyənlər və yırtıcılar), heterotrof orqanizmlər, əsasən digər 

prqanizmlərlə qidalanan heyvanlar;  

⃰  redutsentlər  və  ya  destruktorlar,  əsasən  bakteriyalar  və  göbələklər, 

ölmüş orqanizmlərin toxumalarının parçalanması hesabına yaşayanlar. 

Yaşıl  bitkilərin  günəş  enerjisinin  təsirilə  fotosintez  nəticəsində  üzvi 

maddələr yaratması aşağıdakı formula ilə həyata keçirilir:  

 

---

49 

 

 

 

Yaşil bitkilərdə H2O qazformalı O2 alınanadək oksidləşir, bu zaman  

CO2  üzvi maddə alınanadək reduksiya (bərpa) olunur  - göstərilən 

tənlikdə bu maddə qlükozadır. Fotosintez bakteriyalarında üzvi maddələr 

sintez olu¬nur, lakin oksigen ayrılmır. Tənəffüs – fotosintezə əks olan 

prosesdir, hansı ki, üzvi maddələr atmosfer oksigeninin köməyilə oksidləşir. 

Redutsentlər  orqanizmlərin  ölmüş  qalıqlarını  parçalayaraq,  biogen 

elementləri  azad  edir  (C,  O

2

,  N

2

,  P,  S  və  b.),  hansı  ki,  ekosistemin  möv-

cudluğu üçün lazım olan maddələr dövranına daxil olur.   

Qəbul  olunmuş  qidanın  az  bir  hissəsi  orqanizmin  öz  toxumalarına 

transfer olunur, başqa sözlə böyüməyə və  ya  ehtiyat  qida maddələrini top-

lanmasına, bədən kütləsinin artmasına sərf olunur. Bu münasibətləri aşağı-

dakı formula ilə ifadə etmək olar:   

P  =  M  +  D  +  H,  burada  P  –  konsumentin  rasionu,  başqa  sözlə  onun 

müəyyən  zaman  ərzində  qəbul  etdiyi  qidanın  miqdarı;  M  –  məhsul,  b.s. 

böyüməyə  sərf  olunan  qida;  D  –  tənəffüsə  sərf  olunan  enerji,  b.s.  həmin 

müddətdə  maddələr  mübadiləsinin  saxlanmasına  sərf  olunan  nerji;  H  – 

ekskremet kimi ayrılan, mənimsənilməyən qidanın enerjisi. Böyüməyə tələb 

olunan qidanın istifadə əmsalı:  K = M/P.     

Hər il produtsentlər Yerdə 100 mlrd.ton üzvi maddə yaradır ki, bu da 

biosferin  qlobal  məhsuldarlığıdır.  Elə  bu  müddətdə  təxminən  həmin 

miqdarda üzvi maddə orqanizmlərin tənəffüsü nəticəsində oksidləşərək, CO

2 

 

və    H 

2

O çevrilir.  Bu proses  qlobal  parçalanma  adlanır.  Lakin  bu balans 

həmişə  mövcud  olmayıb.  Təxminən  1  mlrd.  Il  əvvəl  produtsentlərin  yarat-

dığı  üzvi  maddələr  tənəffüsə  sərf  olunmur  və  parçalanmırdı,  belə  ki,  bio-

sferdə  hələ  kifayət  qədər  konsumentlər  yox  idi.  Bunun  nəticsində  üzvi 

maddələr çöküntüləür halında toplanırdı. Üzvi maddələrin sintezinin onların 

parçalanmasından üstünlüyü atmosferdə oksigenin miqdarının artmasına və 

karbon qazının azalmasın agətirib çıxardı. 300 mln. il əvvəl üzvi maddələrin 

xüsusilə  artıq  miqdarı  yanar  faydalı  qazıntıların  yaranmasına  səbəb  oldu, 

hansı  ki,  onun  hesabına  insanlar  sonralar  sənaye  inqilabını  həyata  keçirdi. 

60 mln.ildən artıq çox qabaqlar isə qlobal məhsuldarlıq və parçalanma ara-

sında tərəddüd edən stasionar qarşılıqlı münasibət yarandı. Lakin son yarım 

əsrdə  insanın  təsərrüfat  fəaliyyəti  nəticəsində  atmosferin  davamlılığı  kritik 

vəziyyətə  çatdı.  Yanar  faydalı  qazıntıların  yandırılması  nəticəsində  CO

2

  

miqdarı  artdı,  O

2

  miqdarı  azaldı.  Beləliklə,  ekosistmin  ən  mühüm  xarakte-

---

50 

 

ristikası  qlobal  məhsuldarlığı  və  parçalanmaı  təyin  edən  maddələr  dövra-

nıdır. 

Ekosistemin  sonrakı  mühüm  xarakteristikası  onların  kibernetik 

davranışıdır.  

Ekosistemlərin  kibernetik  davranışı  onunla  izah  olunur  ki,  onlar 

fiziki  və  kimyəvi  siqnalları  özündə  birləşdirən  inkişaf  etmiş    informaslya 

şəbəkəsinə  malikdirlər.  Bu  şəbəkə  ekosistemin  bütün  hissələrini  əlaqələn-

dirir  və  onu  tam  vahid  kimi  idarə  edir.  Ekosistemin  insan  yaratdığı  kiber-

netik  qurğudan  fərqi  ondadır  ki,  onun  idarə  edici  funksiyaları  öz  daxilin-

dədir  və  diffuziyalıdır.  İnsanın  yaratdığı  kibernetik  sistemlərdə  isə    idarə-

etmə funksiyaları xaricdən olur və ixtisaslaşdırılmışdır.   

Kibernetik sistemləri ekosistemlərlə müqayisə edildikdə, bəzi ümumi-

liklər  tapmaq  olar.  Hər  iki  idarəetmə  əks  əlaqəyə  əsaslanır.  Məlumdur  ki, 

əks  əlaqə  enerjisi  onu  yaradan  inisiativ  enerji  ilə  müqayisədə  olduqca 

kiçikdir,  hansı  ki,  sistemdə  oyanır.  Canlı  sistemlərdə  əks  əlaqəni  həyata 

keçirən qurğu  - homeostatik qurğu adlanır. Homeostaz orqanizmlərə tətbiq 

olunduqda  onun  daxili  mühitinin  saxlanmasını  və  əsas  fizioloji  funksiya-

larının davamlılığını  ifadə edir. Homeostazı ekosistemə tətbiq etdikdə onun 

növ  müxtəlifliyinin  və  fərdləri  sayının  daimiliyi  nəzərdə  tutulur.  Homeo-

statik mexanizm  ekosistemin  sabitliyini  qoruyur, bitkilərin otyeyənlər tərə-

findən tamamilə yeyilib qurtarmasının, və ya yırtıcıların və onların qurban-

larını sayının katastrofik kolebaniyasının qarşısını alır.    

Ekosistemin  sabitlik  dərəcəsi  çox  müxtəlifdir  və  həm  ətraf  mühitin 

qəddarlığından, həm də daxili idarəetmə mexanizminin effektliyindən asılı-

dır. Bu zaman davamlılığın iki tipini arırırlar:  

 ⃰  rezistent davamlılıq - ətraf mühitin təsiri altında davamlı vəziyyətdə 

qalmaq xüsusiyyəti. Məsələn, sekvoya meşəsi (ağacların hündürlüyü 100 m, 

diametri 6-11m)  yanğına dözümlüdür, çünki bu ağaclar  yaranadan  ən qalın 

qabığa  malikdirlər,  on  tonlarla  su  saxlayırlar  və  s.  Lakin  əgər  bu  meşələr 

yanarsa, onlar çox gec bərpa olunurlar.                         

⃰    çevik  davamlılıq  (rezistentliyə  əks  olan)  –  çox  tez  bərpa  olunmaq 

xüsusiyyəti. Məsələn, çaparal kolunun pöhrələri çox tez yanır, lakin çox tez 

bərpa olunur.  

Əks əlaqə sistemindən başqa sabitlik funksional komponentlərin  iza-

filiyi  ilə  də  təmin  olunur.  İzafilik  cüt  orqanları  olan  orqanizm  misalında 

yaxşı izah olunur (əllər, ayaqlar, gözlər, qulaqlar, böyrəklər, ağ ciyərlər)  və 

immunitetin dəfələrlə dublyaj olunmuş orqanları. İzafilik ekosistemlər üçün 

də  xarakterikdir.  Əgər  ekosistemdə  avtotrof  yaşıl  bitkilərin  bir  neçə  növü 

---