M ü n d ə r I c a t

95 

 

D.N.Durmanov  və  L.L.Şişov  qeyd  edirlər  ki,  kimyalaşdırmanın  key-

fiyyətcə  inkişafına  və  becərilən  qidalanma  strukturunun  düzgün  diaqnosti-

kasını vermək lazımdır.  

Əsas göstərici kimi  əlavə məhsul və  ya torpaqda bu və  ya digər ele-

mentin miqdarının artması götürülür, hektar əkin sahəsinə verilən gübrələrin 

miqdarı deyil. Bu tələbat məhsuldarlığın son həddi qanunu düzgün izah edir 

(Ramad, 1981). 

Deyilənlərə  əlavə  olaraq,  biosferin  problemləri  sahəsində  görkəmli 

mütəxəssis A.N.Tyuryukanovun (1988) fikirlərini yada salmaq yerinə düşər: 

―Kim mineral duzlar‖ və ―zəhərli kimyəvi maddələr‖ sözlərini ―gübrələr‖ və 

―aqroximikatlar‖ sözü ilə əvəz etdi, aydın deyil. Lakin bunlar sözün təsirini 

təhlükəsiz edən sözlərdir. Klassik arqokimyalaşırlar mineral duzlar haqqında 

danışırdılar. Kim bu sözü ―gübrələrlə‖ əvəz etdi? Aydın deyil, lakin xeyir-

xah görünür mahiyyətcə. Klassik aqrokimiklər, xüsusən D. N. Pryanişnikov 

deyirdi  ki,  torpağı  deyil  bitkiləri  gübrələmək  lazımdır.  Bizdə  isə  torpağı 

gübrələyirlər. Bu isə verilən gübrələrin dozasının kəskin artırır və bioməh-

sulun keyfiyyətinə zərər vurur‖ 

Ətraf  təbii  mühitə  və  aqrosenozların  komponentlərinə  gübrələrin 

əlverişsiz  təsiri  müxtəlif  ola  bilər  (torpağın  çirklənməsi,  Səthi  və  qurunt 

suların  çirklənməsi,  su tullantılarında evtrofiyalaşmanın güclənməsi,  torpa-

ğın bərkiməsi, qida maddələrinin dövranı və balansı pozulur, torpağın aqro-

kimyəvi xassələri və münbitliyi pisləşir, səpinlərin fitosanitar vəziyyəti pis-

ləşir  və  bitki  xəstəlikləri  inkişaf  edir,  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  məhsul-

darlığı  aşağı düşür və alınan məhsulun keyfiyyəti pisləşir.  

Mineral  gübrələrin  çoxu  fizioloji  turşuluğu  ilə  xarakterizə  olunur, 

buna görə də onların artıq miqdarda verilməsi torpağın turşuması prosesinin 

inkişafını  şərtləndirir.  Bu  haqda  dolayısı  ilə  mühakimə  yürütmək  olar. 

verilən əhəngin dozasına görə hansı ki, neytronlaşdırıcı maddə kimi istifadə 

olunur. (CaCO

3

,  ton 



1ton gübrəyə qarşı). 

 

Maye ammiak                        1,47     Sidik cövhəri (karbonid) – 0,83 

Ammonium xlorid                 1,39     Ammonium selitrosu      – 0,74  

Ammonium sulfat                  1,13     Ammofos                        – 0,65 

Ammonium natrium-sulfat    0,90     NH

4

OH                            – 0,36 

                                                           Super fosfat                     – 0,10 

Bundan başqa, deyilənlər udulan əsasların cəminin azalmasına gətirir, 

minerallaşma  prosesini  gücləndirir,  torpaqda  makro  və  mikroelementlərin 

nisbətini  və  bitkinin  element  tərkibini  pozur.  Belə  ki,  yüksək  dozada  N 

gübrələrinin kələmə verilməsi  S mübadiləsi  və daxil olmasını pozur ki,  bu 

---

96 

 

da məhsulun keyfiyyətində  üzə  çıxır. Torpağın  P-la turşuması  bitkinin P-la 

qidalanmasını pisləşdirir, bundan başqa Al

+

  ionları azad olur, hansı  ki,  tor-

paq biotası və bitkilər üçün zəhərlidir.  

Mineral  gübrələrin  artıq  miqdarı  torpağın  bioloji  komponentlərini 

pozur,  nəticədə  üzvi  maddələrin  transformasiyası  prosesi  pisləşir.  Bundan 

başqa, mikrob senozlarının strukturunda mikroskopik göbələklərin sayı artır 

(arasında patogenlər daha çoxdur).  

  

2.3.2. Azot gübrələri 

Azot 

bitkilərin 

qidalanmasında  əsas  elementdir,  əkinçiliyin 

kimyalaşdırılmasında bazis komponent hesab olunur. Lakin artıq verildikdə 

sahə  düzgün  işıqlandırmadıqda  və  digər  əlverişsiz  hallarda  N  gübrələrin 

artıq  miqdarı  torpaq  münbitliyini  aşağı  salır  və  qida  məhsullarını  NO

3

  –la 

çirkləndirilir.  

B.  Kommorə  görə  (məşhur  ―Ekologiyanın  dörd  qanunu‖n  müəllif), 

ABŞ-da  bitki  orta  hesabla  gübrələrlə  verilən  N-un  yarısını  mənimsəyir. 

Qalan hissəsi torpağa uçur, su axarlarında və torpaqda yığılır və ətraf mühi-

tin çirklənməsinə səbəb olur.  

N  gübrələri  daha  çox  enerji  tələb  edən  minerallara  aiddir.  Belə  ki, 

ABŞ-da N gübrəsinin çəkilən xərc digər gübrələrin istehsalı və istifadəsinə 

çəkilən xərclərin çəkilən xərclərin 35%-i təşkil edir. Qərbi Avropa bu rəqəm 

42%-ə çatır.  

N mineral gübrələrin bərk və maye halda buraxılır və istifadə olunur. 

N-un formasına görə bərk azot gübrələri aşağıdakı formalara ayrılır:  

Ammoniumlu (NH

4

): (NH

4

)

2

 SO

4

;  NH

4

Cl  

Ammonium (NH

4

NO

3

) : NH

4

NO

3

; (NH

4

) SO

4

 NO

3

 

(NO

3

) nitratlı: NaNO

3

 – natrium selitrası; Ca(NO

3

)

2

-Ca selitrası KNO

3

 

– K – selitrası. 

(NH

2

) amidli: Krabonid C(HN

2

)

4

 Ca sianamid  

Maye  N  gübrələrində  kifayət  qədər  geniş  istifadə  olunur  (NH

3

)  am-

miaklı,  hansı  ki,  bütün  N  NH

3

-də  yerləşir  (sulu  və  susuz  formada)  Nitrifi-

kasiya  prosesi  torpaqda  NO

3

-in  toplanmasının  əsas  mənbəyidir.  Nitrifikat 

mikroorqanizmlərin təsirindən torpaqda üzvi maddələrin minerallaşması baş 

verir.  (humus,  peyin,  torf,  çürüntü),  nəticəsində  NO

3

-lar  formalaşır.  Başqa 

bir  mənbə  N  gübrələridir.  Həmin  mikroorqanizmlərin  təsirindən  NH

4

  və 

NH

2

-li N-lar NO

3

-ta çevrilir. Əlverişli nitrifikasiyada torpağa verilən bütün 

N 2-3 gün ərzində NO

3

-ta çevrilir. Buna görə də yüksək dozada N gübrələri, 

---