83
F.Ramad (1981) qeyd edir ki, çoxsaylı kriteriyalarına görə çirkləndiri-
cilərin hər bir təsnifatı qənaətbəxş ola bilməz. Müasir təsəvvürlər dünyasın-
dada ekoloji sistemlərin çirklənmə təsnifatı daha dolğundur (Stadnitskiy,
Radiona, 1988. şəkil 2. 1.).
ġəkil 2.1.Ekoloji sistemlərin çirklənmə təsnifatı
(Stadnitskiy, Radiona, 1988).
İnqridient çirklənməsi anlayışı altında təbii biogeosenozlara yad olan
maddələrin miqdar və keyfiyyətcə cəmi başa düşülür.
Parametrik çirklənmə təbii ətraf mühitin keyfiyyət parametrlərinin
dəyişməsidir.
Biosenotik çirklənmə canlı orqanizmlərin populyasiyasının tərkibi və
strukturuna təsiri ilə bağlıdır.
Sosial - destrusion çirklənmə təbiətdən istifadə proseslərində land-
şaftın və ekoloji sistemlərin dəyişməsidir (özünü göstərir) və təbii sistem-
lərin transformasiyasının intensivliyi ilə təyin olunur.
Çirklənmə problemlərinə baxdıqda onların təbii mühitdə yayılmasını
nəzərdən qaçırmaq olmaz (şəkil 2.2.).
84
ġəkil 2.2. Təbii mühitdə çirklənmənin yayılması
Çirkləndirici maddələrin müxtəlif formalarda keçməsini bildikdə təbii
ətraf mühitin texnogen təsirlərin həqiqi paylanmasını qiymətləndirmək olar.
bu zaman çirkləndiricilərin əsas növlərini və onların mənbələrini bilmək
lazımdır:
Çirklənmənin növü
Göstərilən çirklənmə növü üçün xarakterik
olan sənaye sahəsi
Hava
Halogen tərkibli birləşmələr
Metallik hissəciklər
Karbohidratlar
CO
2
, SO
2
, NO, NO
2
Kimyəvi, soyuducu,
Metallurgiya, dağ-mədən işi
İstilik energetikası, nəqliyyat
CO
2
, SO
2
, NO, NO
2
Torpaq
Aktiv lil
Kül, şlak
Metallar
Zibil
Plastmas, üzvi maddələr
Radionuklidlər
Sellüloza və kağız
Bioloji təmizlənmənin şəhər stansiya
Energetik, metallurgiya
Metallurgiya, kimyəvi
Kommunal məişət təsərrüfatı,
şəhər təsərrüfatı
Kimyəvi
AES, hərbi
Sellüloz, kağız, kommunla- məişət
təsərrüfatı
Su
Ağır metal ionları
Boyaq maddələri, fenollar
Asan mənimsənilən və
biogen maddələr
Liqninlər
Kommunla- məişət təsərrüfatı
Dağ-mədən, maşınqayırma
Toxuculuq
Kənd təsərrüfatı, şəhər təsərrüfatı
Sellüloza və kağız
85
Mineral duzlar
Neft məhsulları
Üzvi həlledicilər
Pestisidlər
Radioaktiv
Sintetik səthi aktiv maddələr
İstilik
Kimyəvi
Neft çıxarma, neft emalı
Kimyəvi
Kənd təsərrüfatı
AES, hərbi
Şəhər axınları
Energetik (AES, İES, SES)
Müxtəlif xoşagəlməz təsirlərin xarakteristikası üçün çirkləndirici mad-
dələrin stress-indeksi istifadə olunur.
çirkləndirici faktorlar
Stress-indeksi
Pestisidlər
Ağır metallar
Daşına AES tullantıları
Ağır zəhərli tullantılar
Metallurgiyada metallar
Təmizlənməmiş çirkab sular
SO2
Neft axınları (gölməçələri)
Kimyəvi gübrələr
Üzvi məişət tullantıları
NO
Radioaktiv tullantılar saxlanması
Şəhər zibilləri
Fotokimyəvi oksidantlar
Havada uçan karbohidratlar
Şəhər səs-küyü
CO
140
135
120
120
90
85
72
72
63
48
42
40
40
18
18
15
12
2.2.3. Texnogenezin nəticələri
Müasir biotexnosferanın ayrılmaz hissəsi olan aqroekoloji sistemlər
təbii senozlar kimi daimi texnogen təsirlərə məruz qalır, lokal, regional və
qlobal xarakterli müxtəlif çirklənməyə məruz qalırlar. Qeyd olunduğu kimi,
çirklənmə maddə və enerji mübadiləsində pozucu rol oynayır. bu aqroekoloji
sistemləri təşkil edən təbii komponentlərin kəmiyyət və keyfiyyət dəyişkən-
liklərində, (üzə çıxır) becərilən bitkinin dözümlülüyünün və məhsuldarlığının
azalmasında üzə çıxır. Nəticədə əsas məqsədə çatmaq çətinləşir kənd təsərrü
fatı məhsullarının sabit istehsalı.