Madaniyatshunoslik

5 Mavzu: Dunyoviy va diniy madaniyat
REJA:
1. SHarq va G‘arb mamlakatlarining o‘rta asrlar madaniyatida dinning ustivorligi.
2. SHarq va G‘arb diniy madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari.
3. Diniy madaniyatlardagi yutuqlar va ularning jahon madaniyatidagi o‘rni.
Tayanch so‘z va iboralar
“Bayt ul-Hikmat” – “Donishmandlar uyi”. Bag‘doddagi akademiya. “Qubbatul islom” – Buxoro shahri. Islom dinining gumbazi. “Ma’mun akademiyasi” – Xorazmda tashkil etilgan akademiya. “Ilmi nujum”- Astranomiya fani. Rasadxona – observatoriya. Osmon jismlarini kuzatadigan ilmiy dargoh. “Qur’oni Karim”- Islom dinining muqaddas kitobi. Xattotlar - Kiob ko‘chiruvchi xusnixat egalari.

Adabiyotlar
1. Akramov SH. va boshqalar. O‘zbekistonning madaniy obidalari. –Toshkent.: O‘zbekiston, 1993 y.
2. Madaniyat va ma’naviyat muammolari.-Toshkent.: Meros, 1994 y.
3. Xayrullaev M. O‘zbekistonda ijtimoiy falsafiy fikrlar tarixidan.-Toshkent.: O‘zbekiston, 1995 y.
4. Mavrulov A. Madaniyat va tafakkur o‘zgarishlari. Toshkent.: 2004 y.
5. Abdullaev M. Madaniyatshunoslik asoslari. Toshkent.: “Farg‘ona”, 1998 y.
6. Axmedova E, Gubaydullin R.. Kulturalogiya. Mirovaya kultura. Tashkent.: -2001 g. Akademiya xudojestv Uzbekistana.
7. Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev A., Madaniyatshunoslik asoslari. -Toshkent.: Turon-iqbol, 2006 y.
8. Ochildiev A. Madaniyat falsafasi. -Toshkent.: Muxarrir, 2010y.
9. Bekmurodov M, YUsupova N. Madaniyat sotsiologiyasi. Toshkent.: YAngi asr avlodi. -2010 y.
SHarq va G‘arb mamlakatlarining o‘rta asrlar madaniyatida dinning ustivorligi.VI-XVI asrlar davri tarix fanida o‘rta asrlar deylib, qadimgi va an’anviy madaniyatlar o‘rtasidagi davrni bildiradi. Bu davr madaniyatida mifologik tafakkur va an’analarining kuchli ta’siri hamda yangi davrning texnogen madaniyatidagi aqliy-mantiqiy tafakkur, ilmning amaliy xususiyatlari seziladi. Arab halifaligi va Evropa mamlakatlari o‘rta asrlar madaniyatidagi xususiyatining shakllanish qiyofasini islom va xristianlik belgilashi bilan birga, ularning o‘zi ham mifologik tushunchalar asosida shakllanib, an’anaviy madaniyatning ko‘plab jihatlarini o‘zlashtirdi, o‘z navbatida o‘rta asrlar madaniyati negizi keyingi davlar madaniyatining shakllanishi uchun yangi madaniyat kurtaklari va yangicha tafakkur tarzi vujudga keldi. YAna shuni ham inkor qilmaslik kerakki, o‘rta asrlarda o‘zining tafakkur tarzi va dunyoqarashi jihatidan o‘tmishda va keyingi davrlarda vujudga kelgan diniy madaniyatdan keskin farq qiluvchi diniy madaniyat yaratildi. Diniy madaniyat ko‘p mazmunlidir, negaki uning asosida turli xalqlarning madaniyat merosi mavjud: arab, turk, german, slavyan xalqlarining arxiak (ibtidoiy) madaniyati; antik meros va qadimgi sharq sivilizatsiyasi meroslarini tanlash va ijodiy qayta ishlab o‘zlashtirgan. Bundan tashqari G‘arb va SHarqning o‘rta asrlar madaniyati tarixning ming yillar davomida doimo muloqot va akkulturatsiya jarayonini kechirdi, bunda salb yurishlari davri juda shiddatli kechdi (XI-XIII asrlar). Diniy madaniyatning ko‘p qirraligi uning tarkibida ko‘plab submadaniyatlarning mavjudligidir: xalqona (qishloq madaniyati), shahar, dunyoviy, monastir va so‘fiylik madaniyatlari. SHuningdek, din o‘sha davrdagi madaniyat va musmadaniyatning barcha sohalarini birlashtirib o‘z ichiga qamrab oldi O‘rta asrlar davrida yakka xudolikka asoslangan jahon dinlari-xristianlik va islom Evropa, Osiyo va Afrikaning ko‘p joylarida ko‘plab kishilar uchun dunyoqarashning ustivor shakli bo‘lib, inson va butun jamiyatning tafakkurini, butun turmush tarzini belgiladi. Koinot va osmon jismlarini dastlabki va boshlang‘ich o‘rnini Xudo (Olloh) belgilab, dunyo va insonni yaratuvchisi hamda barcha mavjudot xudoning (Olloh irodasining) ijodiy yaratuvchanlik natijasidir. Insoniyat tarixi davrlarning izchanllik bilan takrorlanib turishi kabi namoyon bo‘ladi, natijada davrlarning o‘rin almashishi navbatdagi payg‘ambarning kelishi bilan sodir bo‘ladi. Payg‘ambar jamiyatda buzg‘unchilik va gunohlarni tuzatishda “ilohiy aralashuvchi” ning timsoli hisoblangan. Bu “xudoning elchilari” bo‘lgan payg‘ambarlar tarixidir. Xristianlikka ko‘ra “elchilarning” so‘ngisi “xudoning o‘g‘li” Iisus Xristosning erga tushishi hisoblanib, uning chormix qilinishi bilan Erda Xudoning hukmronligi boshlanadi. Islom dini bo‘yicha Iisus faqat payg‘ambarlardan biri xalos, oxirgi payg‘ambar “payg‘ambarlik tamg‘asi” bo‘lgan Muhammaddir. Kishilarga payg‘ambarlar orqali oliy haqiqat ma’lum qilingan. YA’ni, yaxshilik va yomonlik, nomukammal-takomilga muhtoj bo‘lgan erdagi ko‘rinadigan tabiiy mavjudlik, bunda, erdagi oliy hilqat inson ruhi bo‘lib, u Xudo bilan birlashishga harakat qilishi lozim. Din-inson uchun namuna-mo‘minlik, jafokashlik, ruhoniyat, gunohlarni yuvish ishtiyoqi, qutilishdir. Har kim, har doim nazorat ostidaligiga, o‘zining Olamda zarradek ekanini his qilishi, bu ulkan Olamning o‘ziga xos markazida sezilarli kuch harakatda bo‘lishi, idrok qilib xudoning (Ollohning) e’tiborida ekanligiga iqror bo‘ladi in har xil an’analarga ega bo‘lgan turli xil xalqlarga arablar SHarqi va Evropada kuchli bir sivilizatsiya yaratish uchun birlashtiruvchi ibtido bo‘ldi. Din madaniyatning siyosiy, ijtimoiy, ilmiy, badiiy-barcha sohalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Xristiyanlik Rim imperiyasida Eramizni IV asrlarida G‘arbiy qismi gullagan paytga kelib to‘la shakllangan cherkov tizimi va qattiq instizomga asoslangan davlat dini tarzda qaror topdi. CHerkovning tayanchi bu paytda butun Evropada keng tarqalgan va xristiyanlikni o‘z dini sifatida qabullagan “yovvoyi” xalqlar (jumladan: gotlar, gallar, irlandlar va b.) tashkil etdi. Evropa bo‘ylab tarqalgan german, slavyan,turk qabilalari antik sivilizatsiyasini harob etib yangi hayot tarzini qabul qildilar. O‘rta asr Evropasi- bu agrar sivilizatsiya gullab yashnagan, natural xo‘jalik hukmronlik qilayotgan tarixiy davr. Dehqonlar uncha katta bo‘lmagan, bir-biridan ajralgan jamoalar shaklida yashash ularni istak va manfaatlarini yildan-yilga takrorlanadigan qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq tarzi belgilardi. Bunday hayot tarzida odamning tafakkur doirasidan tashqari har qanday muloqotga ehtiyoj yo‘q hisob bo‘ladi. Bunda Evropa tarkib topgan davlatchilikka ham hech qanday zamin yo‘q edi. So‘ngroq x ristiyan cherkovi jamiyatni barcha tomonlarini siyosiy tashkilot shakliga keltirishning namuna asosini tashkil etdi. To’belik munosabatlariga qurilgan feodal tabaqachilik asosida CHerkov ierarxiyasi yotadi.(ruhoniylar-episkoplar-kardinallar- rim papasi), Qirol xudoning vassali, saroy ayonlari-Qirolning vassali, dehqon- saroy ayonining, ayol erkakning, uy hayvoni ayolning tosh va o‘simliklar uy hayvrninig vassali va bosh. “Toshdan Xudogacha” keng tarqalgan umumiy vassallik haqidagi g‘oya ham CHerkovni qullab quvvatlagan. Musulmon SHarqida islom ta’limoti paydo bo‘lishi bilan barobar teokratik boshqaruv shakli qaror topadi, bunda diniy va dunyoviy hokimiyat payg‘ambar, keyin uning “o‘rinbosarlaridan xalifalar” qo‘lida birlashgan. V-VI asrlarda Arabistonda yangi dunyo qaror topaboshladi. Etnik va ma daniy uyushish, integratsiya jarayoni kechib, yagona din, umumy ong elementlari tarqala boshladi. Bu avvalgi xudolaridan xafsali pir bo‘lgan arablarning ma’naviy-ruhiy izlanishiga turtki bo‘ldi. Muhammadning rayg‘ambarlik faoliyati yagona ma’naviy- mafkuraviy va sotsiyaal birlikda intilish yo‘lida qonuniy jarayon bo‘ldi. Islomiy e’tiqod 5 asosiy talabga tayanadi. YAgona Olloxni tan olish va Muhammadni uning payg‘ambari deb bilish, namoz o‘qish, ro‘za tutish, beva-bechoralar yo‘lida zakot berish, xaj ziyorati. Islomning ushbu 5 axkomidan 4 tasi axloqiy - udum tabiatiga ega. Xususan payg‘ambar shaxsi u haqidagi ma’lumotlar nufuzi islom diniga betakror o‘ziga xoslik, ma’naviy-ruhiy qudrat bahshida etdi va uni jahon tarixidagi muhim voqea, o‘zida ilohiy va dunyoviy hokimiyatni mujassamlashtirgan muulmon davlatchiligining qaror topish tomirini belgiladi. 3. Diniy madaniyatlardagi yutuqlar va ularning jahon madaniyatidagi o‘rni. Din hayoti muqaddas shaklda tasvirlovchi g‘oyalarni yaratdi: Flsafada-teologiya, adabiyotda-ilohiy, didaktik janrlar, evropa musiqasida cherkov gimnlari -liturgiya va messa, tasviriy san’atda xristiyanlik syujetlari asosiy o‘rin tutdi. Asosiy fanlar ilohiyot va sxolastika (o‘rta asr falsafasida yunoncha shunday atalgan va atama fikr so‘qish, dogmatizm, mazmunsiz, formal bilimni anglatadi). Ilohiyot olam va inson haqidagi o‘z “ilmiy” manzarasini yaratdi. Koinot xususidagi ilmda Er Olamning, Ierusalim dunyoning markazi degan qarash hukmronlik qildi. Inson majoziy tarzda mikrokosmos -tana-er,qon-suv, nafas-havo, harorat -olov, ya’ni u boshlang‘ich ibtidodan iborat deb qaraldi.
Asosiy mavzu-xudoni kuylash, Injil asotirlari, avliyolar xayoti, ruhiy axloqiy poklanish, gunoxdan mag‘firat bo‘lish aqidalari edi. Musiqaviy madaniyat negizini cherkov qo‘shiq-kuyi, musiqa, she’riyat, va dramaturgiyani o‘zida uyg‘unlashtirgan cherkov tantanalari tashkil etdi. Me’morchilik va tasviriy san’at ilohiyatni unsiz targ‘ib shakli tarzida namoyon bo‘ldi. Xristiyanlik ehromlarini (Sobor) “savodsizlar Injili” deb bejiz aytmaganlar. Uning butun ifoda shakli-bino ichining xoch shaklidaligi, atrofning bezak-hashami, oddiy bandalariga munosib ko‘rilmagan mehrob qismi, turli haykalchalar, mo‘l bo‘yoqli tasvirlarda aslida xristiyan ramzlari va xristiyanlik aqidalari ifodalangan. Bosh janr ikona bo‘lib, u savodsiz omma uchun xudo bilan ruhiy-hissiy bog‘lanish aloqa shakli sanalgan. Tasvirda xudoni bandalarining gunoh kechmishlari, ularni mag‘firat etishga qaratilagan motamsaro ko‘rinishi ifodalangan.Islomda san’atga nisbatan qat’iy biryoqlama, diniy aqidalar timsoli ifodasini ko‘ramiz. Bunga cherkosv tizimini yo‘qligi, har bir odamni Ollox-bilan tanho muloqotining mumkinligi aholi manzillari, mahallalarda qurilishning ommaviy shakli-masjidlarni bino etilishi bo‘lib, uning dastlabki na’munasi Muhammad payg‘ambar tomonidan Madina shahrida solingan masjiddir. YUqori ma’lumotli musulmonlar orasida Evropa mamlaktlaridagi universitetlardan ilgariroq oliy ta’lim maktab-madrasalari keng tarqalishini belgiladi. Musulmon adabiyotida ustivorlik qilgan she’riyatni rivojlanishida so‘fiylik katta rol o‘ynaydi. So‘fiylar o‘zlarining chuqur hissiy-ruhiy holatlari, yaratuvchiga bo‘lgan e’tiqodini tinglovchilariga etkazish, individual ta’sir etish mahoratini namoyish etar edilar.SHarqning barcha yirik Sanoiy, Jomiy, Rumiy, Sa’diy, Hofiz, Nizomiy, Navoiy singari ijodkorlari sufiylikka u yoki bu tarzda aloqador bo‘lganlar Ilohiy haqiqat Olamning aldamchi ko‘rinishi tarzda tahayyul etilganligi tufayli ham islom san’atda asl tasvir - ifodani inkor etgan(Kitobiy miniatyura bundan mustasno). Ayni paytda Islomda olamning mohiyati, asl hayot haqiqatni naqshlar da muhrlangan belgilarida ifodalashga e’tibor qaratilgan. Mahobatli me’morchilik yodgorliklarini betakror go‘zallik timsollariga aylantirgan, ixlosmandlarni nafaqat ko‘zini, qalbini ham quvontiradigan murakkab geometrik shakllar, o‘simliklar shakli ifodasi (islimiy), qo‘lyozma, amaliy, bezak, san’ati naqshlari asosida islomiy ramz tasvirlari yotadi. Jumladan, uchburchak-Ollohning nazari, to‘rtburchak-musulmonlarni Muqaddas manzilgohi-Ka’ba, beshburchak-dinning 5 asosiy arkoni, jimjimador o‘simliksimon shakl, va gullar-jannat bog‘i-Bo‘ston timsollaridir. Musulmon SHarqida san’atda diniy aqidalar o‘ta izchilik bilan qo‘llangan. San’atda kallig‘rafik miniatyurani istisno qilgan holda deyarli voqelikni tasvirlash ta’qiqlangan, tasvir ramziy shakllarda, naqsh sifatida ifodalangan. Musulmon SHarqida ham islom e’tiqodidagilar va so‘fizm vakillari o‘rtasida murosasiz to‘qnashuvlar sodir bo‘ldi. Haqiqatni bilishni inkor qiluvchilar va haqiqatga muroqaba yo‘li bilan yaqinlashish mumkitn deyuvchilar (Al-Ashariy, G‘azzoliy, Junaydiy, Bistomiy) hamda qliy bilishni ustun qo‘yuvchi mashhur fay lasuflar Farobiy, Ibn Sino, Beruniy) ta’limoti vujudga keldi. Evropa madaniyatida bu munozalar natijasida idrok va e’tiqodning ajralishi sodir bo‘ldi.
Musulmon madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri ilm va kitobga muhabbatdir. YAngi arabiy janr-adabning shakllanishi bilan ilmga bo‘lgan ishtiyoqni qondirib, turli fanlarning mazmunini ommabop shaklda ifodalash imkoni yaratildi. Ta’lim olish xuddi qadimgi Xitoydagi kabi nufuzga ega bo‘ldi Musulmon sharqida ma’lumotli kishi hikimiyatning eng yuqori pog‘onasiga chiqishida oqsuyak lar bilan teng turgan Ko‘pincha SHarq xukmdorlari saroyida shoirlar, faylasuflar, ilohiyotchilar, tarixchilar, qonunshunoslar, tabiblar, mirzolar, munajjimlar saroy xizmatchisi sifatida ma’lumotli kishilarga katta extiyoj bo‘lgan. Ma’lumotli kishi grammatikani, ritorikani, geografiyani, tarixni yaxshi bilishi, kiyinishni farqlashi, she’r yozish qobiliyatiga ega bo‘lishi, o‘z joyida askiya, zikoya ayta bilishi zurur bulgan. Turli xil ta’lim tizimi: diniy ta’lim beruvchi maktab va madrasalar, shuningdek, dunyoviy ta’lim-xususiy maktablar rivojlanadi. Diniy madaniyat umuminsoniy madaniyat taraqqiyotining eng muhim davri hisoblanadi. O‘rta asrlar davrida davlatchilik, millatlarning yangi shakllari vujudga kelishi yuz beradi, hozirgi muomalada bo‘lgan tillar shakllanib, ta’lim va fan tizimi yanada tarqqiy etadi. VI-XVI asrlarda badiiy qadriyati yuksak yodgorliklar yaratildi: Al-hamrodagi saroy, Qurdoba, Jazoir, Sammadra, Dehlidagi masjidlar, Reyms, Parijdagi gotika uslubidagi soborlar, Istambuldagi Avliyo Sofiya ibodatxonasi;ajoyib ikona va haykaltaroshlik asarlari, kalligrafiya va kitob miniatyurasi, ayniqsa SHarqda she’riyat yuksak darajada taraqqiy etadi. Bu sahalarda asosiy g‘oya yaratuvchilik, hayotbaxshlik bo‘lib, Muhabbat va Idrok ijtimoiy tarqqiyotning bosh xarakatlantiruvchi kuchi sifatida e’tirof qilinadi. Ilohiy ishq va payg‘ambar she’riy san’at va shoirlarning asosiy mavzui bo‘lib qoladi. Bu janrlar aniq badiiy shakl kasb etib, keyingi asrlar badiiy madaniyatining mazmunini boyitdi.