«magistratura məRKƏZİ» Əlyazma hüququnda

Birinci qrupa müəssisənin təsər­rüfat fəaliyyətinin gəlirliyinin (rentabelliyinin) qiymətləndiril­məsinin daha ümu­msi və zəruri göstəriciləri daxildir. Ona görə də müqayisəli qiy­mət­ləndirmə rentabellik göstəricisindən (xalis mənfəətin bütün əmlakın dəyərinə və ya müəssisənin xüsusi vəsaitlərinin həcminə nisbəti) istifadə edilir

Ikinci qrupda idarəetmənin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi göstəriciləri (mənfəətin müəssisənin dövriyyəsinin yekununa – məhsul, iş, xidmət satı­şın­dan əldə edilən pul gəlirinə nisbəti) aiddir.

Üçüncü qrupa müəssisənin işgüzar aktivliyinin qiymətləndirilməsi göstə­ri­ci­ləri daxildir: bütün aktivlərin (bütün kapitalın) səmərəliliyi məhsul satışından pul gəlirinin balansın valyutasına nisbəti kimi müəyyən edilir. Əsas fondların səmərəliliyi məhsul satışından pul gəlirinin əsas vəsaitlərin və qeyri-material aktivlərin dəyərinə nisbəti kimi hesablanır. Dövriyyə fondlarının dövranını müəyyən etmək üçün məhsul satışından əldə edilən pul gəlirini dövriyyə vəsaitlərinin dəyərinə bölmək lazımdır. Ehtiyatların dövranı məhsul satışından pul gəlirinin ehtiyat və xərclərin orta dəyərinə nisbəti kimi hesablanır. Debitor borclarının dövranı məhsul satışından əldə edilən pul gəlirinin debitor borclarının ümumi məbləğinə nisbəti kimi müəyyən edilir. Debitor borclarının müəyyən edilməsi üçün müəssisənin balansına əlavədə göstərilən məlumat­lar­dan istifadə etmək mümkündür.

Dördüncü qrupa müəssisənin likvidliyinin və bazar sabitliyinin qiymət­lən­dirilməsi göstəriciləri daxildir. Cari likvidlik (ödəmə) qabiliyyəti dövriyyə aktivlərinin təcili öhdəliklərin məbləğinə nisbəti kimi hesablanır. Kritik likvidlik əmsalı pul vəsaitləri və debitor borclarının təcili öhdəliklərə nisbəti kimi xarakterizə edilir. Daimi (sabit) aktivin indeksini hesablamaq üçün əsas vəsaitlərin və qeyri-dövriyyə aktivlərini dəyərini xüsusi vəsait mənbələrinə bölmə klazımdır.

Məlum olduğu kimi, iqtisadi təhlil prosesində yuxarıda göstərilən göstəricilər ya hesabat dövrünün sonuna və ya balans maddələrinin orta kə­miy­yətinə görə hesablanır.

Beləliklə, müəssisənin maliyyə vəziyyətinin reytinqinin qiymətləndirilməsi üçün hesablama bazası ekspertlərin subyektiv təsəvvürləri deyil, real bazar rəqabəti şəraitində müqayisə edilən obyektlərin məcmusunun daha yüksək nəticələri götürülür. Belə yanaşma hər bir müstəqil əmtəə istehsalçısının öz rəqibinə nisbətən daha yaxşı fəaliyyət göstəricilərinə nail olmağa can atmasını əks etdirən bazar rəqabəti təcrübəsinə uyğundur.

Ümumiyyətlə, müəssisənin maliyyə vəziyyətinin, rentabelliyinin və işgüzar aktivliyinin müqayisəli reytinq qiymətləndirilməsi alqoritmi ardıcıl olaraq aşağıdakı prosesləri əhatə edir:

1. Ilkin məlumatlar matrisa formasında verilir (a_ij) (cədvəldə sətirlərdə göstəricilərin nömrəsi (i=1, 2, 3, ..., n), sütunlarda müəssisələrin nömrələri (j=1, 2, 3, ..., m) göstərilir).

2. Hər bir göstəricinin maksimum kəmiyyəti tapılır və şərti etalon müəssisənin sütununa (m+1) köçürülür.

3. a_ij matrisasının ilkin göstəriciləri etalon müəssisənin müvafiq göstərici­lə­rinə nisbətdə standartlaşdırılır

(3.2)
burada, x_ij – j müəssisənin vəziyyətinin standartlaşmış göstəricilərini göstərir.

4. 
   Hər bir müəssisə üçün onun reytinqinin qiymətdirilməsi aşağıdakı formula üzrə həyata keçirilir.
   

(3.3.)
burada, R_j – müəssisənin reytinqinin qiyməti;

x_1j, x_2j, x_nj – təhlil edilən müəssisənin standartlaşdırılmış göstəriciləri.

5. Müəssisələr reytinq qiymətinin azalmasına görə sıralanır.

R-in kəmiyyəti minimal olan müəssisə ən yüksək reytinqə malikdir. Həmin alqoritmin təcrübədə tətbiqi üçün müqayisə edilən göstəricilərin və müəssisələrin sayı üzrə məhdudiyyət qoyulmur.

Maliyyə vəziyyətinin, rentabelliyin və işgüzar aktivlərin reytinq qiymətinin alınmasının göstərilən alqoritmi müəssisələrin balansın tərtib olunma vaxtına (ilin sonuna olan məlumatlar üzrə) və ya dinamikada tətbiq edilə bilər. Birinci halda ilkin göstəricilər balansın və maliyyə hesabatının ilin sonuna olan göstəriciləri üzrə hesablanır. Müvafiq olaraq ilin sonuna müəssisənin reytinqi müəyyən edilir.

Ikinci halda ilkin göstəricilər artımın sürət əmsalları kimi hesablanır. Beləliklə, müəyyən tarixə yalnız müəssisənin cari vəziyyəti qiymətləndirilmir, eləcə də dinamikada bu vəziyyətin dəyişilməsi üzrə onun cəhd etməsi və qabiliyyəti qiymətləndirilir. Belə qiymətləndirmə müəssisənin həmin fəaliyyət sahəsində rəqabətə davamlılığının artmasının etibarlı ölçüsü hesab edilir.

Eyni zamanda cədvələ zaman və temp göstəricilərinin daxil edilməsi müəssisənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin yalnız vəziyyətini deyil, eləcə də dinamikasını xarakterizə edən ümumiləşdirilmiş reytinq qiymətini əldə etməyə imkan verir.

Reyntinq qiymətin alınması alqoritmi modifikasiya edilə bilər. Məsələn, aşağıda göstərilən düsturların birindən istifadə oluna bilər:
(3.4)
(3.5)

(3.6)

(3.4) düsturuna görə bütün eyni istiqamtəli göstəricilər üzrə yekun nəticə yüksək olan müəssisənin reytinqi ən yüksəkdir.

(3.5) düsturu (a) düsturunun modifikasiyası hesab olunur. Burada ekspert yolu ilə müəyyən edilən göstəricilərin vacibliyi nəzərə alınır.

(3.6) düsturu reytinqin hesablanmasının əsas düsturunun oxşar mo­difikasiyası hesab olunur. Bu zaman etalon müəssisəyə münasibətdə reytinq qiymətinin hesablanmasında ayrı-ayrı göstəricilərin vacibliyi nəzərə alınır.

Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin, rentabelliyinin və işgüzar aktivliyinin reytinq qiymətləndirilməsinin təklif olunan metodikasının üstünlüyü aşağıda­kı­lardır:

1. Təklif olunan metodika müəssisənin maliyyə fəaliyyəfti kimi mürəkkəb prosesin qiymətləndirilməsinə kompleks, çoxölçülü yanaşmaya əsaslanır;

2. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin reytinq qiyməti nəşr edilmiş hesabat məlumatları əsasında həyata keçirilir. Onun əldə edilməsi üçün bazar iqtisadiy­ya­tı təcrübəsində tətbiq edilən maliyyə fəaliyyətinin mühüm göstəricilərindən istifadə olunur.

3. Reytinq qiyməti müqayisəlidir. O, bütün rəqiblərin real nailiyyətlərini nəzərə alır.

4. Reytinq qiymətinin hesablanması üçün çevik hesablama alqoritmindən istifadə olunur ki, bu da təcrübədə geniş sınaqdan keçmiş, müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin müqayisəli kompleks qiymətləndirilməsinin riyazi modelindən istifadə imkanını reallaşdırır.

Bu metodika tərəfdaşın etibarlığının onun cari və ötən fəaliyyətinin nəticələri üzrə qiymətləndirilməsini kəmiyyətcə müəyyən etməyə imkan verir, lakin material istehsal sferasında onun tətbiqi məhduddur. Həmin məhdudiyyət reytinq qiymətləndirmədə ilkin göstəricilər dəsti ilə bağlıdır.

Bununla ələaqədar fəaliyyətin digər sferaları (banklar, sığorta şirkətləri, investisiya fondları, s.) üçün işlənmiş reytinq sistemləri böyük maraq doğru­rur. Məsələn, ABŞ-da 1978-ci ildən bankların qiymətləndirilməsi üçün CAMEL reytinq sistemirndən istifadə olunur.

Bu sistemə bankın stabilliyinin bütün mühüm komponentləri daxildir, çox sadədəir, standartlaşdırılmışdır və bütün nəzarətedici orqanlar tərəfindən birmənalı qəbul edilir.

CAMEL reytinq sisteminin adı təhlil edilən beş komponentin baş hərfin­dən yaranmışdır.

C – əmanətçilərin zəmanəti üçün bankın xüsusi kapitalının həcmini müəyyən edən kapitalın kafiliyi göstəricisi;

A – aktivlərin və balansdankənar maddələrin «qayıtması», eləcə də problem borcların maliyyə təsiri dərəcəsini müəyyən edən aktivlərin keyfiyyəti göstəricisi;

M – idarəetmə (menecment) keyfiyyəti göstəricisi;

E – gəlirlik və ya mənfəətlik göstəricisi (balansın gələcək inkişafı üçün onun kifayətliyi);

L – likvidlik göstəricisi (adi və fors-macor öhdəliklərin örtülməsi üçün bankın nə dərəcədə likvidli olmasını müəyyən edir).

Rusiya təcrübəsində V.Kromonovun reytinq qiymətləndirmə metodikası geniş yayılmışdır. Həmin metodika kommersiya banklarının etibarlığının qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilir. Həmin metodikaya əsasən bankların etibarlığı 5 meyar (bankın maliyyə vəziyyətinin sabitliyi əmsalları) qiymətləndirilir:
N=(k_1/1)x45+(k_2/1)x20+(k_3/1)x10+(k_4/1)x15+(k_5/1)x5+(k_6/1)x5 (3.7.)
burada, N – bankın etibarlıq dərəcəsini xarakterizə edən reytinq rəqəmi;

k₁ – bankın kapitalının həcmi;

k₂ – ani likvidlik əmsalı (bankın likvid aktivlərinin onların «tələb olunana qədər» öhdəliklərinə nisbəti;

k₃ – kros-əmsal (bankın bütün öhdəliklərinin verilən kreditlərə nisbəti);

k₄ – əsas likvidlik əmsalı (likvid aktivlərin və qorunan kapitalın bankın cəmi öhdəliklərinə nisbəti);

k₅ – kapitalın qorunması əmsalı (qorunan kapitalın bankın xüsusi kapitalına nisbəti);

k₆ – mənfəətin fond kapitallaşdırılması əmsalı (bankın xüsusi kapitalının təsisçilər tərəfindən köçürülmüş pul vəsaitlərinə nisbəti).

Etibarlıq baxımından bank aşağıdakı hallarda «optimal» hesab olunur:

- verilmiş kreditlər xüsusi kapitalın həcmindən çox deyil;

- müştərilərin hensablaşma hesabında olan vəsaitlər likvid aktivlərlə tam təmin olunmuşdur;

- ona etibar edilən vəsaitlərin üçdə birindən çox olmayan hissəsi risklidir;

- məcmu öhdəliklər likvid aktivlərlə, daşınmaz əmlakla və qiymətlilərlə tam təmin olunmuşdur;

- kapital tam olaraq daşınmaz əmlaka və qiymətlilərə investisiya edil­mişdir:

- inkişafa yönəldimliş məbləğ təsisçilərin üzvlük haqqından üç dəfə çoxdur.

Beləliklə, yalnız müəssisənin cari maliyyə vəziyyətinin deyil, eləcə də həmin vəziyyətin dinamikada yaxşılaşması üzrə onun səyinin qiymət­lən­di­ril­mə­sini müəyyən etmək mümkündür. Həmin əmsal həmçinin müəssisənin istehsal və maliyyə resurslarından istifadəsinin səmərəlilik səviyyəsini müəyyən etmə­yə imkan verir.
3.2. Müəssisənin potensial müflisləşmə ehtimalının analitik qiymətləndirilməsi
Müəssisənin müflisləşməsi dedikdə, borclunun öhdəliklərinin onun əmlakı­nın dəyərindən çox olması və ya balansın quruluşunun qeyri qənaətbəxş olma­sı səbəbindən büdcəyə və büdcədənkənar dövlət fondlarına məcburi ödəmələri təmin etməməsi daxil olmaqla malların (iş, xidmətin) dəyərinin ödənilməsi üzrə kre­di­torların tələbini yerinə yetirə bilməməsi başa düşülür. Balansın strukturunun qeyri qənaətbəxş olması borclunun əmlakının və öhdəliklərinin elə vəziyyəti ilə xarakterizə olunur ki, burada aktivlərın likvidlik səviyyəsinin hədsiz aşağı olmasından kreditorların öhdəliklərinin vaxtında ödənilməsi təmin edilmir. Bu zaman əmlakın dəyəri borclunun borclarının ümumi məbləğinə bərabər ola bilər və ya ondan artıq ola bilər.

Müflisləşmə vəziyyətinin yaranmasının əsas səbəblərinə aşağıdakılar daxildir:

1. Təsərrüfatçılıq şəraitinin yaratdığı obyektiv səbəblər – maliyyə, pul, kre­dit, vergi sisteminin və iqtisadiyyatın yenidən qurulmasının qanuni baza­sı­nın təkmilləşdirilməməsi; inflyasiya səviyyəsinin çox yüksək olması;

2. Bilavasitə təsərrüfatçılığın özünə aid subyektiv səbəblər – müflisləşməni qabaqcadan görmək və həmin təhlükəni vaxtında aradan qaldırmaq bacarı­ğının olmaması; tələbin zəif öyrənilməsi və reklamın olmaması səbəbindən satı­şın həcminin azalması, məhsulun keyfiyyətinin və qiymətinin aşağı düş­məsi, özünü doğrultmayan yüksək xərclər, məhsulun aşağı rentabelli olması, istehsal həlqəsinin çox uzun olması, böyük miqdarda borc və qarşılıqlı ödəməmələrin mövcudluğu, rəhbərlərin bazarın formalaşmasının reallığına uyğunlaşmaması, yüksək tələbata malik məhsul buraxılışının tənzim­lən­mə­sində onların təşəbbüskarlığının olmaması və s.

Müəssisənin müflisləşməsi ehtimalını maliyyə təhlili vasitəsi ilə qiymət­lən­dirmək olar. Məhz onun vasitəsi ilə müəssisənin iqtisadiyyatında mövcud kon­kret “xəstəliyi” və onun aradan qaldırılması üçün əməli tədbirləri müəyyən et­mək olar. Maliyyə təhlili müəssisənin müflisləşmə ehtimalını proqnoz­laş­dırmaq və onun həmin böhran vəziyyətindən çıxması üçün qabaqcadan fikirləş­mək və tədbirlər görməkdə geniş vasitələrə malikdir.

Hər hansı müflisləşmədən uzaq olmaq üçün universal yol müflisləşmə eh­ti­malının qiymətləndirilməsi məqsədilə vaxtaşırı olaraq müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə təh­lilinin aparılmasıdır. Maliyyə təhlili iqtisadi nəzəriyyəyə, hüquqi biliklərə, mühasibat uçotuna əsaslanır.

Müasir iqtisadi ədəbiyyatda maliyyə göstəricilərinin proqnozlaşdırıl­masının çoxsaylı üsul və metodları verilmişdir. Lakin müəssisənin maliyyə vəziyyətinin ekspres təhlili üçün onların hamısından istifadəyə lüzum qalmır. Müəssisənin müflisləşməsi mümkünlüyü baxımından maliyyə vəziyyətinin pronozlaşdırılmasına yanaşmanın üç əsas formasını nəzərdən keçirək:

1) krediti ödmə əqabiliyyəti indeksinin hesablanması;

2) göstəricilər sistemindən və qeyri-formal meyarlardan istifa­də;

3) ödəmə qabiliyyəti göstəricilərinin pronozlaşdırılması.

Müəssisənin müflisləşmə ehtimalının qiymətləndirilməsi zamanı məşhur Qərb iqtisadçısı Nyu-York Universitetinin professoru E.Altman tərəfindən hazırlanmış moduldan geniş istifadə olunur.

Həmin modulun ən sadəsi ikiamilli modul hesab olunur. Bu zaman iki göstərici əsas götürülür ki, E.Altmana görə müflisləşmə ehtimalı onlardan asılıdır. Həmin göstəricilərə ödəmə əmsalı (likvidlik əmsalı) və maliyyə asılılığı (maliyyə sabitliyini xarakterizə edir) göstəriciləri aid edilir. Təhlil nəticəsində Qərb təcrübəsində həmin amillərin hər birinin kəmiyyət əmsalı müəyyən edilmişdir.

ABŞ üçün həmin modeul (Z) aşağıdakı kimi ifadə olunur:

Z=- 0,3877-1,0736 Ə^ö +0,0579 Ə^ma (3.8)

burada, Ə^ö – ödəmə əmsalı (cari aktivlərin cari öhdəliklərə nisbəti);

Ə^ma – maliyyə asılılığı əmsalı (borc vəsaitlərin passivin yekununa nisbəti).

Z =0 olarsa həmin müəssisə üçün müflisləşmə ehtimalı 50%, Z<0 olarsa müflisləşmə ehtiaalı 50%-dən aşağıdır və Z-in azalması ilə azalır. Z>0 olarsa müflisləşmə ehtimalı 50%-dən yuxarıdır və Z-in artması ilə həmin ehtimal daha da artır.

Bu modulun üstünlüyü onun sadəliyi, müəssisə haqqında məhdud infor­masiya şəraitində belə onun tətbiqinin mümkünlüyü ilə xarakterizə olunur. Lakin müflisləşmə ehtimalının yüksək dəqiqliklə proqnozlaşdırılmasında bu moduldan istifadə etmək mümkün deyildir. Çünki müəssisənin maliyyə vəziy­yətinə təsir edən digər vacib göstəricilər (müəssisənin rentabelliyi, aktivlərinin səmərəliliyi, işgüzar fəallığı) bu moduldə öz əksini tapmamışdır. İkiamilli modelin köməyi ilə proqnozda səhv Z=0,65 intervalında qiymətləndirilir.

Qərb təcrübəsində E.Altmanın 1968-ci ildə hazırladığı beşamilli moduldan geniş istifadə edilir. İndeksi tərtib edərkən müəllif 66 müəssisəni tədqiq etmiş, onların yarısı 1946 və 1965-ci illərdə müflisləşmiş, qalanları öz fəaliyyə­tini uğurla davam etdirmişlər. Bu zaman müflisləşmə ehtimalının proqnozlaş­dırılması üzrə 22 analitik əmsal öyrənilmişdir. Altman həmin göstəricilərdən daha əsas olan beş göstəricini seçmiş və çoxamilli reqressiv bərabərliyi tərbi etmişdir:
Z=3,3 Ə₁+1,0 Ə₂+0,6 Ə₃+1,4 Ə₄+1,2 Ə₅ (3.9)
burada, Ə₁ – aktivlərin rentabelliyi:
; (3.10)
Ə₂ – bütün aktivlərin səmərəliliyi əmsalı:
; (3.11)
Ə₃ – xüsusi kapitalın (bazar dəyəri ilə) örtülməsi əmsalı:
; (3.12)
Ə₄ – aktivlərin rentabelliyi:
; (3.13)
Ə₅ – bütün aktivlərdə dövriyyə kapitalının payı:
(3.14)
Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi ədəbiyyatlarda xüsusi kapitalın (bazar dəyəri ilə) örtülməsi əmsalının (Ə₃) səhm kapitalının bazar dəyərinin (müəssisənin səhminin bazar qiyməti ilə məbləği) qısamüddətli öhdəliklərə nisbəti kimi hesablanması tövsiyyə edilir.

Lakin hazırda respublikamızda səhmlərin bazar dəyəri (bütün elementlərinin) haqqında məlumatın olmaması səbəbindən və həmin göstə­ricinin əksər müəssisələr üçün özünün həqiqi variantında hesablanması mümkün olmadığından bəzi iqtisadçılar bütün aktivlərin dəyərinin borc vəsait­lərinin cəminə bölünməsini təklif edirlər. Əlbəttə, fikrimizcə, həmin göstəricinin bu qaydada hesablanması real deyildir. Ona görə də səhmlərin bazar dəyərinin nizamnamə və əlavə kapitalla əvəz edilməsini məqbul hesab et­mək olar. Çünki bu zaman müəssisənin aktivlərinin dəyərinin artması ya onun nizamnamə kapitalının artmasına (səhmin nominal dəyərinin artması və ya əlavə səhm buraxılması) və yaxud da əlavə kapitalın artmasına (səhmlərin kursunun artması) səbəb olur. Lakin bu halda xarici amillərin və investorların davranışından (əlavə səhm buraxılışı) onların emitentinin müflisləşməsinə səbəb olacağını güman edir və onları almaqdan imtina etməklə səhmlərin bazar qiymətini aşağı salır) asılı olaraq səhmlərin kursunun mümkün dəyişilməsi nəzərə alınmır.

Altmana görə ABŞ-üçün Z indeksinin kritik kəmiyyəti 2,674 hesab edilir. Konkret hər hansı bir müəssisə üçün onun krediti ödəmək qabiliyyəti bu kəmiyyətlə müqayisədə müəyyən edilir. Belə ki, müflisləşmə ehtimalı Z<2,675 olduqda mümkün, Z>2,675 olduqda isə (müəssisə normal maliyyə sabitliyinə malik olduğundan) həmin ehtimalın olmaması kimi qiymətləndirilir. Bəzi iqtisadçı­lara (Artemenko V.Q., Bellendir M.V., Kovolyev V.V. və başqaları) Rusiya üçün görə müf­lis­ləşmə ehtimalı həmin əmsalın (Z) kəmiyyətinin 1,8-ə qədər olması şəraitində ən yüksək, 1,81-2,7 həddində yüksək, 2,8-2,9 həddində mümkün, 3,0-dan yuxarı olduqda isə aşağıdır.

Qeyd etdiyimiz 5 amilli modulun proqnoz dəqiqliyi bir il üçün 95%, iki il üçün isə 83%-ə qədər təşkil edir ki, bu da həmin modulun üstünlüyünü əks etdirir.

Onu da qeyd edək ki, müəssisənin müflisləşməsi ehtimalı ilin əvvəli ilə mü­qayisədə sonrakı dövrlərdə artır. Bu, müəssisənin rentabelliyinin aşağı düşməsi, onun qısavmüddətli öhdəliklərinin və aktivlərinin artması səbəbləri ilə izah edilir.

E.Altman tərəfindən 1977-ci ildə hazırlanmış yeddiamilli modul 5 il müddətində müəssisənin müflisləşməsi ehtimalını 70%-ə qədər dəqiqliklə pronozlaşdırmağa imkan verir. Həmin modula aktivlərin rentabelliyi, mənfə­ətin dəyişkənliyi (dinamikası), kreditlər üzrə faizlərin örtülməsi əmsalı, toplanmış mənfəət, örtülmə (likvidlik) əmsalı, müstəqillik əmsalı və aktivlərin məcmuu göstəriciləri daxil edilmişdir.

1972-ci ildə Lis Böyük Britaniya şirkətləri üçün müflisləşmə ehtimalının müəyyən tedilməsinin aşagıdakı modelini işləyib hazırlamışdır:
Ζ=0,063X₁+ 0,092X₂+0,057X₃+0,001X₄ (3.15)
Burada:

X₁- dövriyyə aktivlərinin aktivlərin ümumi məbləqinə nisbəti;

X₂- satışdan əlcdə edilən mənfəətin aktivlərin ümumi məbləqinə nisbəti;

X₃- bölüşdürülməmiş mənfəətin aktivlərin ümumi məbləqinə nisbəti;

X₄- xüsusi kapitalın borc kapitalına nisbətini göstərir.

Bu Modula əsasən Ζ-in optimal həddi 0,037 götürülür.

1977-ci ildə Taffler aşagıdakı dördamilli modeli hazırlamışdır:
Ζ=0,53X₁+0,13X₂+0,18X₃+0,16X₄ (3.16)

Burada:

X₁- satışdan mənfəəti qısamüddətli öhdəliklərə nisbəti;

X₂- dövriyyə aktivlərinin qısamüddətli öhdəliklərə nisbəti;

X₃- qısamüddətli öhdəliklərin aktivlərin ümumi məbləginə nisbəti;

X₄- pul gəlirinin aktivlərin ümumi məbləginə nisbətini göstərir.

Ζ >0,3 olarsa müəssisə uzunmüddətli perspektivə malikdir, Ζ<0,2 olarsa müflisləşmə ehtimalılabüddür.

Maliyyə axınının təhlili müflisləşmə vəziyyətinin yaranması mümkünlü­yü­nün vaxtında görülməsi və onun qarşısının alınmasına imkan verən metod hesab olu­nur. O, zəruri borc vəsaitlərinin müddəti və həcminin, kreditin alınmasının məq­sədəuyğunluğunun qiymətləndirilməsi məsələlərini həll etməyə imkan verir.

Maliyyə axınının və ya maliyə vəsaitlərinin hərəkətinin təhlili prosesində 4 qrup göstəricilər nəzərdən keçirilir:

- daxilolmalar;

- məsrəflər (və ya “ödəmələr”);

- onların fərqi (“saldo”, “balans”);

- hesablarda mövcud vəsaitə müvafiq vəsait mənbəyinin olması(“artım yekunla saldo”, “toplanmış saldo”)

Əgər gələcəkdə dördüncü göstərici (“artan yekunla saldo”) mənfi olarsa, bu borcların yaranmasını göstərir. Əgər bu borcları ödəmək üçün vəsait olmazsa və kreditorlar məhkəmə vasitəsi ilə həmin məbləği tələb edərlərsə bu müf­lisləşməyə və ya forsmajor vəziyyəti ilə nəticələnəcəkdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, balansın strukturunun məqbulluğunu qiymətlən­dir­mək üçün aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur:

1. 
   Hesabat dövrünün sonuna cari likvidlik əmsalı (Ə^cl). Bu əmsal bütün dövriyyə aktivlərinin dəyərinin qısamüddətli öhdəliklərə nisbəti kimi hesab­la­nır və 2-dən az olmamalıdır:
   

≥ 2 (3.17)
Burada, A^d – dövriyyə aktivləri; Ö^qmö – qısamüddətli öhdəliklərdir.

2. Xüsusi vəsaitlə təmin olunma əmsalı (Ə^xvt). Bu əmsal xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyə vəsaitlərinin yekununa nisbəti kimi hesablanmaqla 0,1-dən aşağı olmamalıdır.

(3.18)
Burada, X^dv – xüsusi dövriyyə vəsaitləri(xüsusi kapital ilə qeydi-dövriyyə aktivlərinin fərqi).

3. Ödəmə qabiliyyətinin bərpa (itirilməsi) əmsalı (Ə^öb):

əgər Ə^cl – normadan aşağı olarsa
(3.19)
burada, Ə^cl – hesabat dövrünün əvvəlinə likvidlik əmsalı.

Kəsrin məxrəcindəki 2 rəqəmi likvidlik əmsalının normativ həddi, surətində isə 1/2 isə ödəmə qabiliyyətinin 6 aydan sonra bərpa ediləcəyi ehtimalını göstərir.

Qeyd edək ki, əvvəlki iki əmsaldan birinin normativ səviyyədən aşağı ol­ma­sı balansın strukturunun qeyri məqbul olduğunu, müəssisənin isə müf­lis­ləş­di­yini xarakterizə edir.

(3.19) düsturundan müəssisənin üç aydan sonra (bu zaman hesabat dövrünün sonuna cari likvidlik əmsalının normativ həddə çatacagı və 1/2 əmsalnın 1/4 ilə əvəz olunacagı nəzərə alınır) ödəmə qabiliyyətini saxlayacağını yoxlamaq üçün də istifadə olunur. Proqnozlaşdırma zamanı ödəmə qabiliyyətinin bərpası əmsalının cari likvidlik əmsalı ilə bağlılığı müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında əlavə informasiya vermir.

Xüsusi vəsaitlə təmin olunma əmsalının belə həddi (0,1) ilə Ə_cl-in 2-yə bərabər səviyyəsini əldə etmək olmaz. Belə ki, dövriyyə vəsaitinin dəyərinin qalan 0,9-u borc vəsaiti olmalıdır, qısamüddətli borc vəsaitlərinin payı maksimum 0,5-ə bərabərdir. Dövriyyə vəsaiti dəyərinin 0,4 hissəsi nə xüsusi kapital, nə də qısamüddətli öhdəliklər hesabına deyil, fərz edək ki, müddətsiz kredit hesabına təmin edilərsə, onda cari likvidlik əmsalının normativ səviyyəsi (2) əldə olunacaqdır:

(3.20)
(3.17) və (3.18) düsturlarını müqayisə etdikdə cari likvidlik və xüsusi vəsaitlə təmin olunma əmsalları arasında sıx qarşılıqlı əlaqənin olduğunu görmək olar:
A_d=Ə^clxƏ^xvt (3.21)
X^dv=A_d- Ə^xvt (3.22)

(3.23)
(3.23) düsturu bilavasitə mühasibat balansının strukturundan irəli gəlir: dövriyyə aktivlərinin dəyəri (A^d) xüsusi dövriyyə vəsaitləri (X^dv) ilə qısamüddətli borc kapitalının (K^qm) cəmini xarakterizə edir (uzunmüddətli borc vəsaitlərinin hədsiz azalması şəraitində). Əgər həmin məbləğə məhəl qoyulmazsa onda cari likvidlik əmsalı ilə xüsusi dövriyyə vəsaiti ilə təmin olunma əmsalı arasındakı qarşılıqlı əlaqə düsturu aşağıdakı formanı alacaqdır:
(3.24)
Ə^xvt hesablanması düsturunun (3.20), (3.21) hər bir variantında iki əmsaldan birinə məhdudiyyətin qoyulması ikinci əmsalın birinci əmsala bağlılığını göstərir və ona məhdudiyyətin qoyulmasına ehtiyac qalmır.

Mövcud metodikaya ə iki əmsalın (Ə^cl və Ə^xvt) normativə uyğun olması şəraitində müəssisənin maliyyə vəziyyəti qənaətbəxş hesab edilir. Qeyd etdiyimiz kimi, qısamüddətli öhdəliklərin dövriyyə aktivləri ilə örtülməsi normativinə çatmaq üçün dövriyyə aktivlərinin dəyərinin yarısı (yaxşı halda dövriyyə aktivlərinə onların dəyərinin 10% həcmində uzunmüddətli borc vəsaiti yönəldilərsə 0,4) xüsusi vəsaitlə örtülməlidir.

Əlbəttə, yuxarıda nəzərdən keçirilən əmsalların normativ həddi dünya uçot-analitik təcrübəsinə əsaslanır və onların respublika müəssisələrinin real şəraiti nəzərə alınmadan tətəbiqi səmərə verə bilməz. Belə ki, hətta iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə belə həmin əmsallar sahələr üzrə diverensial­laş­dırılmışdır. Bütün bunlar müəssisənin müflisləşməsi ehtimalının proqnoz­laşdırılmasında respublikanın real şəraitinin nəzərə alınmasını labüd edir.

NƏTİCƏ

Maliyyə vəziyyəti müəsssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin mühüm хarakteristikasıdır. О, müəssisənin rəqabətə davamlılığını və işgüzar əməkdaşlıqda оnun pоtensialını müəyyən edir, maliyyə münasibətlərinin bütün iştirakçılarının iqtisadi maraqlarının səmərəli realizə оlunmasının təminatçısı hesab edilir. Müəssisənin maliyyəsi оnun istehsal, kоmmersiya və maliyyə fəaliyyətindən nətiçələrindən asılıdır. Müəssisənin maliyyə fəaliyyəti maliyyə resurslarının sistematik оlaraq daхil оlması və səmərəli istifadə оlunmasının, hesablaşma və kredit intizamının gözlənilməsinin, хüsusi və bоrç vəsaitlərinin səmərəli nisbətinin təmin оlunmasının, maliyyə sabitliyinin təmin edilməsinə yönəlmişdir. Beləliklə, müəssisənin maliyyə fəaliyyəti əsas bir strateji məqsədə-müəssisənin aktivlərinin artırılmasına хidmət edir. Bunun üçün müəssisənin ödəmə qabiliyyəti və rentabelliyi, eləçə də balansın aktiv və passivinin оptimal strukturu təmin оlunmalıdır. Bu məsələlərin həllində iqtisadi təhlilin rоlu əvəzsizdir. Məhz müəssisənin maliyyə vəziyyətini хarakterizə edən mütləq və nisbi göstəriçilərin (maliyyə əmsallarının) vaхtaşırı təhlili nətiçəsində bu sahədə mövçud çatışmazlıqlar aşkar edilir, оnların aradan qaldırılması, müəssisənin maliyyə vəziyyətinin və оnun ödəmə qabiliyyətinin yaхşılaşdırılması yоlları müəyyən оlunur. Qeyd etmək lazımıdır ki, müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlil edilməsi üçün хariçi ölkələrin təçrübəsini respublikamızın müəssisələrində meхaniki оlaraq tətbiq etmək оlmaz. Belə ki, respublikamızın müəssisələrinin spepifik хüsusiyyətləri nəzərə alınmadıqda həmin metоdikanın səmərəsi azalır, bu və ya digər maliyyə əmsalının mümkün hədd səviyyəsi «işləmir». Оna görə də məhz respublika müəssisələrinin fəaliyyəti ilə bağlı, оnların spesifiasını nəzərə alan metоdika işlənməli və оnlardan istifadə оlunmalıdır. Aparılmış tədqiqat əsasında müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili və оnun reytinqinin qiymətləndirilməsi üzrə yuхarıda qeyd оlunanları nəzərə alaraq aşağıdakı təklifləri irəli sürürük: Dövriyyə vəsaitlərindən istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün debitоr bоrçlarının və ehtiyatların idarə edilməsi məqsədi ilə; vaхtı ötmüş bоrçlar üzrə debitоrlarla hesablaşmaların formalarına və vəziyyətinə nəzarət etmək; bir və ya bir neçə iri alıçılar tərəfindən ödəmə riskini azaltmaq məqsədi ilə mümkün qədər çох sayda alıçılara оrientir etmək; debitоr və kreditоr bоrçlarının nisbətinə daima diqqət yetirmək; vaхtından qabaq ödəmələr zamanı güzəştlərin edilməsi; ehtiyatların quruluşunun səmərəliliyinin qiymətləndirmək; material qiymətlilərinin alınması müddəti və həçminin düzgün müəyyən etmək; material dəyərləri ehtiyatlarının seçmə yоlu ilə (üyksək qiymətli və ya yüksək istehlak səlbediçiliyə malik materiallara əsas diqqət vermək) tənzimləmək. 2. Dövriyyə aktivlərinin həçmini müəyyən edərkən balansın aktivinin II bölməsinin yekununun avtоmatik istifadə оlunması müəssisənin əmlakının tərkibinin хarakteristikasını təhrifinə səbəb оlur. Belə ki, mövçud balans fоrmasında dövriyyə aktivlərinin tərkibinə daxil edilən debitоr bоrçlarının “keyfiyyəti” nəzərə alınmır (şübhəli beditor borcları hesablamaya daxil edilməməlidir). Qaydadan istisna hal kimi bir ildən yüхarı müddətə bağlanmış müqavilə üzrə debitоr bоrçları götürülür ki, оnların dövriyyə aktivlərinə aid edilməsi meyarı müəssisənin adi əməliyyat tsikli ərzində оnun dövr müddəti hesab edilir. Bu halda belə debitоr bоrçları izah ediçi arayışda şərh оlunmalıdır. Başqa hallarda çari likvidlik əmsalını təhlil edərkən həmin maddə dövriyyə aktivlərinin tərkibindən çıхarılmalıdır. 3. Məlum оlduğu kimi qısamüddətli öhdəliklərə hesabat tariхi günündən bir il ərzində ödənilməsi gözlənilən tələblər daхildir. Həmin məbləğə ödənilməsi həmin tariхə düşən uzunmüddətli öhdəliklər də daхil edilməlidir. Bu zaman uzunmüddətli öhdəliklərin çari hissəsi izahediçi arayışda əks etdirilməli və şərh оlunmalıdır. 4. Əcl 2 və ya Əхvt0,1 оlduqda balans qeyri qənaətbəхş, müəssisə ödəmə qabiliyyətini itirmiş hesab оlunur. Balans maddələrinin qarşılıqlı əlaqəsi lоgikasına əsaslanaraq meyarların nоrmativ kəmiyyətləri haqda bəzi iradlarımızı bildirək. Əvvəla, aktivlərin hər iki növü (əsas və dbvriyyə kapitalı) ümumi halda iki örtülmə mənbəyinə malikdir: хüsusi kapital və ya bоrç kapitalı. Hər hansı növ aktivin örtülməsinin həmin mənbələri arasında dəqiq nisbəti müəyyən etmək mümkün deyildir. Ödəmə qabiliyyətinin bir əlaməti kimi Əcl2 şərti оnu göstərir ki, aktivlərin növü kimi müəssisənin dövriyyə vəsaitlərin ən azı yarısı bоrç vəsaitləri hesabına ödənilməlidir, daha dоğrusu, ikinçi meyar (Əхvt0,1) artıqdır. Sözsüz, göstəriçilərin hesablanması alqоritminə görə nəzəri оlaraq belə situasiyalar mövçüddür ki, bu zaman həmin əmsalların müхtəlif uzlaşdırılması mümkündür, daha dоğrusu, оnların kəmiyyəti əsasən balansın passivinin strukturundan asılıdır. Əcl 2 şərtinin içrası heç də bütün müəssisələr üçün mümkün deyildir. О, ölkəmizin müəssisələrində real situasiya nəzərə alınmadan dünya uçоt anpalitik təçrübəsindən götürülmüş kəmiyyətdir. 5. Müəssisənin ödəmə qabiliyyətinin və pоtensial müflisləşmənin əsas meyarı kimi ümumi (çari) likvidlik əmsalının rоlu şişirdilir. Təçrübə göstərir ki, оnun kəmiyyətinin «2» həddi istisna hal təşkil edir. Həmin əmsalın aşağıdakı çatışmazlıqları vardır: statikliyi; çari aktivoərin tərkibinə «ölü» maddələrin (məsələn. Likvid оlmayan əmtəə-material dəyərlərin) daхil edilməsi nətiçəsində göstəriçilərin (örtülmə kritik likvidlik əmsalı) kəmiyyətinin yüksəldilməsinin mümkünlüyü; gələçək pul daхilоlmaları və хərçlərin prоqnоzlaşdırılması üçün az infоrmatikliyi; «qeyri-likvid» debitоr bоrçları hesabına göstəriçilərin şişirdilməsinin mümkünlüyü. Nətiçə оlaraq qeyd edək ki, maliyyə əmsallarının təklif оlunan kəmiyytlərinə müəssisənin fəaliyyət sferası və kapitalın dövranının хüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla yanaşmaq lazımdır. Istehsal fəaliyyətinin və çari aktivlərin və sari öhdəliklərin fərdi kоmpоnentlərin spesifikası nəzərə alınmadan, çari aktivlərin və passivlərin meхaniki müqayisəsi maliyyə vəziyyətinin nə qiymətləndirilməsinin dоğruluğunu təhrif etmiş оlur. Bu zaman dövriyyə aktivlərinin və çari passivlərin keyfiyyət tərkibi, dövriyyə aktivlərinin dövr sürəti və оnun çari passivlərin dövr sürətinə uyğunluğu, aktiv və passiv maddələrinin qiymətləndirilməsinin uçоt siyasəti təhlil zakmanı öyrənilməlidir.

İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT

1. 
   AzərbaycanRespublikasınınMülkiMəcəlləsi. Bakı, 2001.
   
2. 
   AzərbaycanRespublikasınınVergiMəcəlləsi. Bakı, 2000.
   
3. 
   AzərbaycanRespublikasının “Mühasibat uçotu haqqında” qanunu. Bakı, 2004.
   
4. 
   AzərbaycanRespublikasının “Müflisləşmə və iflashaqqında” qanunu. Bakı, 1997.
   
5. 
   “Kommersiya təşkilatlari üçün millimühasibat uçotu standartlari”.
   
6. 
   H.A.Cəfərli. İqtisadi təhlil. Dərslik. «Elm və təhsil» nəşriyyatı, Bakı-2009. – 560 səh.
   
7. 
   H.A.Cəfərli., L.V.Məmmədova. İnflyasiya və onun maliyyə nəticələrinə təsirinin təhlili. Metodik vəsait. «İqtisad Universiteti» nəşriyyatı, Bakı-2013.- 32 səh.
   
8. 
   Müslümov S.Y., Kazımov R.N. “Maliyyə təhlili”. Dərslik: Bakı, “CBS”, 2012. 246 s.
   
9. 
   Исмаилов Н.М. «Формирование финансовых результатов: учетно-аналитические аспекты». Монография. «Элм». Баку-2012. 560 с.
   
10. 
    Исмаилов Н.М. Анализ финансовых результатов пред­приятий (фирм) в условиях рыночных отношений // Финан­сы и учет, 12, 2001,с.15-21; 1, 2002, с.10-14; 2, 2002, с. 22-28.
    
11. 
    Ковалев В.В. Финансовый анализ: Методы и процедуры. М.: Финансы и статистика, 2001.
    
12. 
    Рубинов М.З. Основы экономического анализа работы предприятий. М.: Госфиниздат, 1962.
    
13. 
    Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предп­рия­тия: Учебник. 2-е изд. М.: ИНФРА-М. 2003.
    
14. 
    Барнгольц С.Б., Мельник М.В. Методология эконо­ми­чес­кого анализа деятельности хозяйствующего субъекта. М.: Финансы и статистика, 2003.
    
15. 
    Романова Л. Е. Анализ хозяйственной деятельности. М.: Юрайт, 2003.
    
16. 
    Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. М.: ИНФРА- М, 2002.
    
17. 
    Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа. 3-изд. М.: ИНФРА- М, 2001.
    
18. 
    Экономический анализ деятельности предприятий и объединений. Под ред. С.Б. Барнгольц и Г.М.Тация. М.: Финансы и статистика, 1981.
    
19. 
    Экономический анализ работы предприятий. Под ред.
    А. Ш. Маргулиса. М.: Финансы, 1997.
    
20. 
    Ковалев В.В. Финансовый анализ. М.: Финансы и статис­ти­ка, 2001.
    
21. 
    Крылов Э.И., Малыщева А.В., Марцулевич А.М. Маржи­наль­ный анализ себестоимости и прибыли: Учеб пособие. СПб. Изд-во СПбГУЭФ, 2000.
    
22. 
    Савицкая Г. В. Анализ хозяйственной деятельности предп­риятия. Минск: ООО «Новое знание», 2001.
    
23. 
    Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетности: Теория, практика и интерпретация: Пер. с англ. М.: Финансы и статистика. 1996.
    
24. 
    Бланк И.А. Финансовый менеджмент: Учеб. курс. Киев: Ника-Центр Эльга, 1999.
    
25. 
    Ефимова О.В. Финансовый анализ М.: Бухгалтерский учет, 2002.
    
26. 
    Ковалев В.В. Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятель­нос­ти предприятия: М.: Проспект,2002.
    
27. 
    Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г. Анализ фи­нан­сово-экономической деятельности предприятия: Учеб.по­со­бие. Под.ред. Н.П.Любушина. М.: ЮНИТИ-ДАНА,2001.
    
28. 
    Родионова М.В., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. М.: Перспектива, 1995.
    
29. 
    Савицкая Г.В., Анализ хозяйственной деятельности предприятия. 4-е изд. Минск: ООО «Новое знание», 2002.
    
30. 
    Шеремет А. Д., Сайфулин Р.С. Негашев Е.В. Методика финансового анализа. М.: ИНФРА-М, 2002.
    
31. 
    Ришар Ж. Аудит и анализ хозяйственной деятельности предприятия. М.: Аудит, ЮНИТИ, 1997.
    
32. 
    Финансовый менеджмент. Теория и практика: Учебник. Под ред. Е.С.Стояновой. М.: Перспектива, 1999.
    
33. 
    Altman E. l. Financial Ratios, Discriminat Analysisand the Prediction of Corporate Bankruptcu // JournalofFinanct.Sept. 1968. P. 589-609.
    
34. 
    Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятель­нос­ти предприятия: М.: Проспект, 2000.
    
35. 
    Ковалев В.В., Патров В.В. М.: Как читать баланс Финансы и статистика, 2002.
    
36. 
    Крылов Э. И. Анализ эффективности производства, науч­но-технического прогресса и хозяйственного механизма. М.: Финансы и статистика,1991.
    
37. 
    Петухов Р.М. Оценка эффективности промышленного производства М.: Экономика, 1990.
    
38. 
    Шеремет А.Д., Негашев Е.В. Методика финансового анна­ли­за деятельности коммерческих организаций. М.: ИНФРА-М, 2003.
    
39. 
    Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анна­лиза. М.: ИНФРА-М, 1996.
    
40. 
    Бригхем Ю., Гапенски Л. Финансовый менеджмент: Пер. с англ. Под. ред. В.В.Ковалева. СПб., 1997.
    
41. 
    Селезнова Н.Н., Ионова А.Ф. Финансовый анализ. М.: ЮНИТИ, 2001.