Magиstrатура mяrkяzи hüseynzadə FƏrrux yasəF

44 

 

olduqda, şüa tam qayıdır. Daşm parlaqhğı da məhz qayıdan şüaya görə hesablanır. 

Şüa sıxhğı az olan mühitdən sıxlığı çox olan mühitə keçdikdə onun tezliyi azalır, 

həm-çinin  'istiqaməti  də  dəyişir.  Düşən  şüa  smaraq  iki  mühiti  ayıran  sərhədə 

çəkilmiş perpendikulyara yaxmlaşır. Bunu aşağıdakı şəkildən görmək olar. 

Burada İO düşən şüa, OR sman şüa, Zi düşmə bucağı, Zr sınma bucağıdn. 

Göstərilən adi şüşə üçün smdırma əmsah n=l,52-dir. 

Bu əmsalı nisbətindən təyin edirlər.  

Başqa  sözlə,  demək  olar  ki,  smdırma  əmsalı  işığm  havadakı  tezliyinin 

rnühitdəki  tezliyinə  oİan  nisbətindən  ibarətdir.  Buna  əsasən,  işığm  havadakı 

sürətini  (300000  km/san)  almazdakı  sürətinə  (124000  km/san)  bölməklə  almazm 

smdırma əmsahm təyin etmək olar: 

Işıq şüası sıxlığı çox olnan mühitdən sıxhğı az olan mühitə keçir. AO şüası 

iki mühitin sərhədində smaraq düşmə bucağmdan böyük bucaqlı OA' istrqamətində 

havaya  yayılır.  Bir  qisim  şüa  isə  düşmə  bucağma  bərabər  qayıtma  bucağı  ilə 

havaya  deyil,  sərhəddən  geri  qayıdır.  Bu  bucağa  kritik  bucaq  deyüir.  Şəkildə 

MOA",  MOB",  MOC",  MOD"  bucaqları  kritikdir.  Bu  işığm  tam  əks  olunması 

hadisəsidir.  Deməli,  şüa  smdırma  göstəricisi  krimtik  bucaq-dan,  bu  bucaq  da  öz 

növbəsində sıxlığı müxtəlif olan mühitdən asılıdrr. 

Daşlarm  şüa  smdırma  göstəricisini  təcrübi  olaraq  təyin  etmək  üçün 

refraktometr adlı cihazdan istifadə edilir. 

Refraktometr daşlarm diaqnostikasmda ən vacib cihazlardan biridir. Daşlarm 

şüasmdırma göstəricisini dəqiq təyin etmək üçün refraktometrin əsas hissəsi - optik 

təmas  mühiti,  yəni  işçi  stolu  şüa  smdırma  göstəricisi  məlum  sıxlığı  böyük  olan 

metarialdan hazırlanmalıdır. Bunun üçün qurğuşun tərkibli şüşədən üçtilli prizma 

şəklində işçi stolu hazırlanır. Şüa onun üzərinə qoyulan daşm səthinə 60°-li bucaq 

altmda  salmır.  Daşm  səthindən  əks  olunan  şüalar  linza  Vasi-təsilə  şəffaf  şkalaya 

proyeksiya  olunur.  Okulyardan  şkalanm  əks  olunmuş  şüalar  düşən  hissəsi  parlaq 

işıqh, digər hissəsi isə  qaranlıq görünür. Dərəcələnmiş  şkalanm  rəqəmlərinə görə 

daşm şüa smdırma göstəricisinin ədədi qiyməti müəyyən olunur. 

---

45 

 

Refraktometrlə  işləmək  qaydası.  Refraktometrin  növündən  asılı  olmayaraq 

onunla  işləyərkən  işçi  stolunun  səthini  cızılma  ha-disəsindən  qorumaq  lazımdır. 

Bunun  üçün  tili  təraşlanmış  daşları  işçi  stoluna  ehtiyatla  qoymaq  lazımdır.  Dəqiq 

nəticənin almması bundan çox asıhdır. Daşı işçi stolunun üzərinə qaymazdan əvvəl 

ora  xüsusi  şəffaf  və  rəngsiz  maye  damcısı  əlavə  olunur.  Bu  məqsədlə  CH2J2 

(metilen-yodid), C10H7B1' (monobromnaftalin), CHBr3 (bromoform) və CöHsBr 

(monobrombenzol)  məhlulundan  istifadə  edilir.  Şüşənin  üzərinə  salmmış  məhlul 

damcısı yayılaraq təyin olunacaq daşla şüşə arasmda optik kontakt rolunu oynayır. 

Hər dəfə ölçmə apararkən şüşə məhluldan təmizlənh ki, onda ləkə qalmasm. 

Cihazı  tərpənməz  stol  üzərində  yerləşdhdikdən  sonra  60-150  Vt-hq 

lampadan istifadə edərək daşı işıqlandırırlar. Lampa stolun üstündə refraktometrin 

pəncərəsi  önündə  yerləşdirilir.  Okulyardan  müşahidə  edərək  düzgün  işıqldanmanı 

təyin  edhlər.  Hər  bir  qaydaya  düzgün  əməl  edildikdən  sonra  təyin  olunacaq  daşı 

işçi  stolunun  mərkəzində  yerləşdirirlər.  Okulyardan  şkalanm  bir  hissəsi  parlaq 

imşıqlı, digər hissəsi qaranlıq müşahidə olunur. Şkalada daşm şüasmdırma göstə-

ricisi  ilə  əlaqədar  yaranmış  qaranhq  kölgədən  əlavə  kontakt  məhlu-luna  uyğbun 

zəif kölgə də görünür. Bu kölgə şkalanm 1,81 dərəcəsinə uyğun gəlir. 

Ağ  işıqdan  istifadə  edərkən  kölgə  sahəsinin  kənarlarmı  dəqiq  təyin  etmək 

çətin  olur,  çünki  kənarlara  ensiz  spektr  buraxılır.  Şkalada  parlaq  sahə  ilə  kölgə 

yerin dəqiq sərhəddini almaq üçün monox-romatik işıq - eyni rəngli və eyni dalğa 

uzunluğuna  malik  şüalar  tətbiq  olunur.  Bu  məqsədlə  natrium  buxarlarımn  əks 

etdirdiyi sarı rəngli şüalardan (dalğa uzunluğu 5393 A°) istifadə olunur. Belə sarı 

rəngli natrium işığmı almaq üçün xüsusi qaz olduğundan natrium tərkibli Na2C03 

(natrium-karbonat), NaCl (xörək duzu) və ya adi şüşəni yandırırlar. Bundan başqa 

lampanm, cihazm və ya okulyarm qarşısma qoymaq üçün şüşədən və ya jelatindən 

hazırlanmış xüsusi filtrlər də tətbiq olunur. 

Obsidian  daşı  üçün  1,520  dərəcəsinə  uyğun  yalnız  bir  tünd  kölgə  sahəsi 

müşahidə olunur. Lakin turmalin daşmda isə 1,81 dərəcəsinə uyğun zəif kölgədən 

əlavə iki kölgə sahəsi aydm görünür. Kölgə sahəsindən biri 1,620, digəri isə 1,638 

dərəcəsinə  uyğun  gəlir.  Hər  iki  kölgə  sahəsi  1,81  dərəcəsinə  uyğun  kölgə 

---

46 

 

sahəsindən  tünd  olması  ilə  fərqlənir.  Şkaladakı  kölgə  sahələr  daşın 

oriyentasiyasmdan (səmtinin dəyişməsindən) asılı olaraq dəyişə bilər. Ona görə də 

onu əşya stolunda ehtiyatla hərəkət etdirməklə kölgənin maksimum və  mini-mum 

qiymətini təyin edirlər. 

Bəzi daşlarm belə iki kölgə sahəsi əmələ gəthməsi onlarm ikiqat şüasmdırma 

göstəricisi  ilə  əlaqədardır.  İkiqat  şüasmdırma  göstəricisi  hər  bir  Daş  üçün  fərdi 

xüsusiyyət olduğuna görə daşlarm diaqnos-tikasmda böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu 

xüsusiyyət  daşlarm  daxili  quruluşu  ilə  əlaqədar  olub,  kubik  sinqon  kristallik 

quruluşlar istisna olmaqla, digər daşlarda müşahidə olunur. Daşlarm ikiqat şüasm-

dırma göstəricisini təyin etmək üçün polyaroid filtrinin böyük rolu vardır. Bu filtri 

refraktometrin okulyarı qarşısma qoyurlar. Polyaroid filtri yalnız elə şüaları buraxır 

ki, onun titrəyiş hamarlığı müəyyən bir istisqamətdə paralel olsun. Polyaroidi 90°-

li bucaq altmda döndər-dikdə əmələ gələn kölgə dəyişir. Bu filtrlə, hətta zəif ikiqat 

şüasm-dırma göstəricisini də təyin etmək mümkündür. 

İkiqat  şüasmdırma  qabiliyyətinə  malik  hər  bir  daş  üçün  bu  göstərici 

hesablanmışdır.  Bu  qiymət  kölgə  sahəsinin  maksimal  və  minimal  qiymət  fərqinə 

bərabərdir.  Belə  ki,  xrizalit  üçün  bu  göstərici  1,690-1,654=0,036,  turmalin  üçün 

1,638-1,620=0,018, Sarı topaz üçün 1,637-1,629=0,008 və s. hesablanmışdır. 

Daşların  yüksək  şüasındırnıa  göstəricisinin  təyini.  Reyrakto-metrlə 

şüasmdırma  göstəricisini  hesablayarkən,  bir  qayda  olaraq,  yüksək  qiymət  almaq 

olmur.  Bu  hədd,  əsasən  kontakt  məhlulu  ilə  əlaqədardır.  Daşlarm  yüksək 

şüasmdırma  göstəricisini  hesablamaq  üçün  monokulyarmikroskopdan  istifadə 

olunur.  Bu  mikroskop  də-qiq  vintli  nizamlayıcıya,  millimetrli  şkalaya  malikdir. 

Tədqiq  oluna-caq  tili  təraşlanmış  daş  təmizləndikdən  sonra  əşya  stolunun  üzərinə 

kənarmdan  çox  xırda  mum  və  ya  plastilin  yumrusu  ilə  bərkidilir  ki,  daşm 

meydança  hissəsi  obyektivə  paralel  yerləşsin.  Orta  ölçülü  bö-yümə  almana  kimi 

obyektiv  aşağı-yuxarı  hərəkət  edirlər.  Fokus  barabanmda  (şkalada)  fokusun 

dərinlik göstəricisinin qiyməti müəy-yən edilir və dəftərə yazılır. Sonra obyektivi o 

vaxta  qədər  yuxarı  qaldırırlar  ki,  fokusda  daşm  koleta  hissəsi  görünməsin  və 

yenidən  fokusun  dərinlik  göstəricisinin  qiyməti  dəftərə  yazılır.  Bu  iki  qiymət 

---