Magиstrатура mяrkяzи hüseynzadə FƏrrux yasəF

47 

 

fərqindən  daşm  «xəyali»  qalmlığı  almır.  Sonra  daşı  əşya  stolundan  götürərək 

millimetrli xətkeşlə onun həqiqi qalmhğım ölçürlər. 

 Alınmış  bu  parametrlərdən  istifadə  edərək  daşm  yüksək  şüasmdırma 

göstəricisini aşağıdakı formula hesablayırlar: 

 N =  hı/ h2 

 burada,  hı  -  həqiqi  qalınhq,  h2  -  xəyali  qalınlıq,  N  -  yüksək  şüasmdırma 

göstəricisi. 

Öİçmənin  dəqiqliyini  artırmaq  üçün  əməliyyatı  bir  neçə  dəfə  təkrarlayıb, 

orta qiyməti götürmək lazımdır. Bu metodla izotrop və ya bhoxlu daşlar üçün yaxşı 

nəticə ahnaq olar. Refraktometrdən fərqli olaraq, mikroskopla həm sərbəst, həm də 

çərçivəyə bərkidiİmiş daşlarm şüasmdırma göstəricisini təyin etmək  mümkündür. 

Daşlarm  şüa  əks  etdirmə  qabiliyyəti  ilə  şüasmdırma  göstəricisi  arasmda  fransız 

fıziki  Freneİ  asılılıq  vermişdir.  Bu  asıhlıqdan  istifadə  edərək  daşlarm  şüa 

əksetdirmə faizini hesablamaq mümkündür: 

R= n

2

 

burada, R - şüa əksetdirmə, n - şüasmdırma göstəricisi. 

Məlum  olduğu  kimi,  daşlann  ikiqat  şüasmdırma  göstəricisinin  ədədi 

qiymətini refraktometr cihazı ilə təyin etmək mümkündür. Lakin hansı daşlarm bu 

qabiliyyətə  malik  olmasmı  tez  bir  zamanda  müəyyənləşdirmək  üçün  lupa  da 

kifayət  edir.  Daşlarm  koleta  hissə-sindən  lupa  ilə  baxanda,  onun  təraşlanmış 

tillərinin koletada birləşdiyi yerdən aydm və Qoşa xətlər çıxdığı görünür. Bu xətlər 

daş-larm şüasmdırma hadisəsindəki xətlərə bənzəyir, lakin şüasmdırma göstəricisi 

sanki iki xətt üzrə müşahidə olunur. Lupa ilə alman təsviri R.K.Mitçellanm sirkon 

daşı üçüne çəkdiyi fotodan görmək olar. 

Daşların  rəngi.  Dixroizm  hadisəsi  və  onun  təyini  metodlan.  Qiymətli 

daşlarm  gözəlliyi  və  muşhurluğu,  əsasən  onlarm  rəngi  ilə  əlaqədardır.  Məsələn, 

fıruzə mavi rəngi, yaqut çox cəlbedici qırmızı rəngi, sapfir açıq və tünd göy rəngi, 

zürnrüd  parlaq  yaşıl  rəngi  və  s.  insanlarm  daim  diqqətini  cəlb  etmişlər.  Bütün 

daşlarm  rəngi  onlarm  tərkibində  olan  piqmentilərdən  asılıdır.  Daşlara  rəng  verən 

piq-mentlər,  əsasən  yeddi  metaldan  -  xrom,  manqan,  dəmir,  kobalt,  va-nadium, 

---

48 

 

nikel  və  misdən  ibarətdir.  Mineralm  tərkibində  xrom  atom-larmm  iştirak  etməsi 

onun  Ən  gözəl  qırrmzı  və  yaşıl  rəngə  boyanmasma  səbəb  olur.  Qırmızı  rəngli 

yaqut və şpinel, yaşıl rəngli zümrüd, jadeit və demontoid xrom rəngləyici elementi 

ilə izah  olunur. Alek-sandritə  xrom  qarışıq  rəng  verir, belə  ki,  o, gündüz işığmda 

yaşıl,  süni  işıqda  isə  qırmızı  rəngli  görünür.  Bu  polixromiya  hadisəsidir.  Dəmir 

elementi  minerala  qırmızı,  yaşıl,  sarı  və  bənövşəyi  rəng  verir.  Manqan  elementi 

minerala  çəhrayı  və  ya  narmcı  rəng  verir.  Kobalt  elementi  çəhrayı  və  göy,  miss 

elementi göy, mavi və yaşılımtıl göy, vanadium solğun qırmızı, yaşıl və Sarı rəng 

əmələ gətirir. Vanadium xromla bir-likdə tərkibdə iştirak edərsə, minerala «zümrüd 

rəngi» verir və hətta onu bu rənginə görə əsl zümrüd də adlandırırlar. 

Daşlan  rənginə  görə  təyin  etmək  üçün  Çelsi  fıltrindən  istifadə  olunur.  Bu 

filtrlə  bəzi  daşları  onlarm  imitasiyalarmdan  asanlıqla  fərqləndirmək  mümkündür. 

Çelsi filtri ilə işləyərkən yaxşı nəticə almaq üçün yoxlanılacaq daşı parlaq közərmə 

lampasma yaxm yerləşdirib, fiİtri közə birləşlirməklə baxmaq lazımdır. 

Dixroizm  və  dixroskop.  Büdiyimiz  kimi,  daşiar  rənginə  görə  çox 

müxtəlifdir. Demək olar ki, ikiqat şüasmdrrma qabiliyyətli bütün daşlar bir-birinə 

perpendikulyar olan və gözümüz onları eyni vaxtda qəbul edən iki şüa əks etdirir. 

Onlar  müxtəlif  rənghdir  və  bizim  gözümüz  onları  bir  vaxtda  qəbul  etdiyinə  görə 

qanşmış rəng kimi müşahidə ollunur. Daşm üzərinə düşən şüa ondan əks olunarkən 

iki hissəyə parçalanaraq müxtəlif tezliklə yayılrr və müxtəlif udulma qabiliyyətinə 

malik olur. Bu hadisə dixroizm (iki rənglilik effekti) adlanrr. 

Bəzi daşlara müxtəlif istiqamətlərdə baxdıqda müxtəlif rəng (bir istiqamətdə 

həmişə iki rəng) görünür. Göstərilən effekti bir neçə daşı istisna etməklə, adi gözlə 

qiymətləndirmək mümkün deyil. Hər iki rəngi eyni vaxtda dəqiq və ayrı-ayrıhqda 

müşahidə etmək üçün dixroskop adh sadə cihazdan istifadə edilir. Bu, bir ucunda 

pəncərə,  digər  ucunda  linza  olan  boruşəkilli  cihazdır.  Onun  içərisində  yerləş-

dirilmiş kalsit tərkibü prizfnaiar pəncərədə iki cərgə təsvir yaradır və bu təsvirlər 

okulyardan  müşahidə  olunur.  Pəncərədə  yaranmış  bu  təsvirlər  bir-birinə  bitişmiş 

vəziyyətdə yerləşir və onlar işıq şüasınm müxtəlif müstəvi üzrə rəqsi hərəkətindən 

əmələ  gəlir.  Bu  rəqsi  hərəkətlər  bir-birinə  perpendikulyar  yönəlmişdir.  Əgər  daşı 

---

49 

 

dixrosko-pun  pəncərəsi  önünə  yerləşdirsək  və  parlaq  işıqda  onu  müşahidə  et-sək, 

onda daşdan keçən şüa cihazm pəncərəsinə düşür və okulyardan iki müxtəlif rəngii 

pəncərə müşahidə olunur. Bu rəngli pəncərələr daşdan keçən polyarlaşrmş şüalarm 

rənginə boyanır. 

Daşlarm  sıxüğmm  rəyini  metodlan.  Daşlarm  diaqnostikasmda  sıxlığm  çox 

böyük roiu  vardır.  Sıxlıqlarma  görə  daşlar  müxtəlif dia-pazona  malikdir.  Təcrübi 

oiaraq sıxliğı təyin etmək mümkündür. 

Hidrostatik metod. Bunun üçün 4°S temperaturlu təmiz sudan istifadə edilir. 

Əgər daş çərçivədə bərkidilməyibsə, ondä onun böyük-lüyündən, kiçikliyindən və 

formasmdan asılı olmayaraq həcmini təyin etmək olar. Daşı suya salarkən ondan 

sıxışdırıb  çıxardığı  suyun  həcmi  eİə  daşın  həcminə  bərabərdir.  Bildiyimiz  kimi, 

sıxlıq kütlənin həcmə olan nisbətinə bərabərdir. Daşm kütləsini tərəzidə çəkib həc-

minə bölməklə onun sıxhğmı tapa bilərik. 

Daşın havadakı çəkisini elektron tərəzisi ilə daha dəqiq çəkmək olar. Lakin 

daşm sudakı çəkisini təyin etmək bir qədər çətinhk törə-dir. Bunun üçün iki qolu 

tərəzinin  bir  gözündə  çəki  daşları,  digər  gözünün  altmda  kiçik  bir  altlıq 

yerləşdirilir. Altlıq elə quraşdırıhr ki, tərəzinin qoluna toxunmasm. Onu ağacdan və 

ya  metaldan  hazırla-yırlar.  Altlığm  üzərinə  3Ä  hissə  su  üə  doldurulmuş 

laboratoriya stəka-m qoyulur. 

Daşı stəkanm içərisinə sallanmış vəziyyətdə tərəzinin qolundan asrrlar. Onu 

asmaq  üçün  1-1,5  mm  diametrh  miss  məftildən  spiral  hazırlanrr  və  bu  spiralm 

içərisinə 0,5-3,0 karatlı Daş yerləşdirmək olur. 

Pəncərədə  almmış  rənglər,  adətən  bimr  rəngin  müxtəlif  inten-sivliyindən 

ibarət  olur.  Məsələn,  sapfir  üçün,  bir  qayda  olaraq,  tünd  və  açıq  göy  müşahidə 

olunur.  Lakin  elə  daşlar  var  ki,  bir  neçə  rəng  yarada  bilir.  Məsəİən,  Ural 

aleksandritinin  pəncərə  qarşısmda  müx-təlif  istiqamətlərə  çevirərək  müşahidə 

etdikdə qırmızı, yaşıl və narmcı rənglər (bir vaxtda ikisi) görünür. 

Dixroizm  hadisəsi  yalmz  ikiqat  şüasmdırma  göstəricisinə  maük  daşlara 

məxsusdur.  Buradan  belə  çıxır  ki,  ikiqat  şüasmdırma  göstə-ricisini  həm  də 

dixroskopla təyin etmək mümkündür. 

---