Magиstrатура mяrkяzи hüseynzadə FƏrrux yasəF

56 

 

okulyarmda  şüa  spektrinin  orta  hissəsi  görünür.  Bu  spektroskopla  birbaşa 

müşahidə  alınır.  Yekun  ideal  dispersiya  təxminən  10°  olur  və  nəticədə  spektrin 

bütün  görünən  hissəsini  müşahidə  etmək  olur.  Bu  spektr  hissələrin-dən  istəniləni 

tənzimləyici vintlə fokusa salma bilir. Spektroskopun yarığı tənzimləyici vasitəsilə 

kiçildilərsə, fokus məsafəsi diqqətiə nizamlanarsa və işıqlanma prinsipinə düzgün 

əməl  edilərsə,  okul-yarda  əivan  rənglər  fonunda  nazik  qaranlıq  xətlər,  bəzən  enh 

qaranhq  zolaqlar  müşahidə  olunur.  Bu  xətlər  və  zolaqlar  spektrin  uzununa 

perpendikulyardır. Spektrlə kəsişən bu xətlər Fraunqofer xətləri adlanır. Bunu ilk 

dəfə  alman  alimi  Fraunqofer  kəşf  etdiyinə  görə, onun  Adı ilə  adlandırılmışdır.  O, 

müəyyən  etmişdir  ki,  mineralm  müxtəlif  spektr  udulması  hadisəsinə  səbəb  onun 

tərkibində iştirak edən rəngverici metal atomudur. Bu qrupp metallar məhlulda və 

ya  materialdä  (şüşə-  və  ya  mineralda)  olmasmdan  asıh  olmayaraq  ağ  işığm 

müəyyən dalğa uzunluqlu hissəsini udur. Tamamilə rəngsiz və şəffaf daşlarda heç 

bir udulma zolağı müşahidə olunmur və ya ensiz, zəif udulma xətləri olur ki, bu da 

spektrin  hissələrinə  heç  bir  təsir  göstərmir.  Bəzən  tərkib  də  uran  və  digər  nadir 

elementlərin  iştirakı  spektrdə  udulma  zolağmı  xeyli  böyüdür,  lakin  rəngə  praktik 

olaraq təsir etmir. Almazm rəngi onun kristall quruluşundakı, yəni karbon atomları 

arasmda azot atomlarmm iştirakı ilə izah olunur. 

Xrom atomları ilə əlaqədar olan udulma xətləri çox xarakterik olub, qırmızı 

və yaşıl daşlarda oxşardır. Spektrin qırmızı hissəsində iki ensiz xətt v mərkəzəində 

-  Sarı-yaşıl  hissəsində  enli  zolaq  müşahidə  olunur.  Bu  zolağm  enliliyi  daşm  rəng 

çalarlığım təyin edir. Həmçinin spektrin bənövşəyi hissəsində güclü udulma və çox 

vaxt  göy  hissədə  ensiz  xətlər  müşahidə  olunur.  Dəmir,  baxmayaraq  ki,  minerala 

əlvan  rəng  verir,  lakin  spektrdə  dolğun  rəng  verə  bilmir.  Spektrdə  əsas  udulma 

zolağmdan əlavə, demək olar ki, bütün spektr hissəsində udulma xətləri müşahidə 

olünur.  Dəmir  iki  tip  spektr  udulması  yaradır.  Onlardan  biri  ikivalentli,  digəri 

üçvalentli  dəmirə  aiddir.  Manqan  tərkiblhnıinerallarda  spektrin  göy  hissəsində 

udulma  zolağı  müşahidə  olunur.  Bu  zolaq  bəzən  bənövşəyi  hissəyə  və  görün-

məyən  ultrabənövşəyi  oblasta  da  keçir.  Kobaİt  elementinin  spektr  udulması  çox 

xarakterikdir. O, spektrin Sarı, yaşıl və göy hissəsində enli udulma zolağı yaradır. 

---

57 

 

Miss spektrin bənövşəyi  hissəsində  iki  udulma  zolağı  yaradır. Vanadium  tərkibdə 

iştirak  etdikdə  spektrin  göy  hissəsində  bir  udulma  xətti  müşahidə  olunur.  Uran 

yalnız sirko-nune tərkibində olduqda, udulma zolağı verir və bu zolaqlar çox ensiz 

xətt  formasmda  olub,  bütün  spektr  boyunca  bərabər  səviyyədə  ya-yılır.  Ona  görə 

də spektr rənglərinin ümumi görünüşünə az təsir edir. 

Spektr  zolağımn  udulmasmı  izah  etmək  üçün  ən  əlverişli  obyekt  kobalt 

tərkibli  şüşə  parçasıdır.  Spektroskopun  yarığmı  parlaq  işıq  mənbəyinə  -  közərmə 

lampasma  və  ya  Günəşə  tərəf  istiqamətləndirib,  sonra'  onun  qabağma  kobalt 

tərkibli şüşə qoyurlar. Bu zaman okulyardan bütün spektr rənglərindən yalnız ikisi 

-  göy  və  qrrrmzı  rəng  müşahidə  olunur.  Spektrin  digərp  hissələri  qaranhq 

zolaqlarla örtülür. Bəzən diaqnostikaya çərçivədə bərkidilmiş daşlar təqdim olunur. 

Bu halda spektroskopun yarığmı tənzimləyici vasitəsilə kiçilt-məklə şüaları analiz 

edirlər. 

Daşm  üzərinə düşən şüa  yüksək intensivliyə  malik  olmalıdır. Bu  məqsədlə 

250-500  Vt  gücə  malik  közərmə  lampası  götürmək  məq-sədəuyğundur.  Bu 

İampanm  şüaları  kənarları  azbest  vərəqləri  iilə  öriülmüş  dar  yolla  daşm  üzərinə 

salmır.  Belə  quraşdırma,  həmçinin  gözü  kəskin  pariaqhqdan  qoruyur.  Daşm 

üzərinə  düşən  şüanm  konsentrasiyasım  artırmaq  (toplamaq)  və  spektroskopun 

yarığmı  bərabər  işıqlandırmaq  üçün  adi  mikroskopun  kondensoru  şüanm  yoluna 

qoyurlar.  Lampa  işlədikcə,  həmçinin  istilik  şüalanması  da  baş  verir  və 

kondensorun  linzası  vasitəsilə  toplanaraq  nümunənin  üzərinə  düşür,  onu  hədsiz 

qızdırır.  Belə  isti  şüaları  yox  etmək  üçün  lampanm  qabağma  içərisi  soyuq  su  ilə 

dolu  kolba qoyulur. Kolba  lampanm  qarşısmda  yaxşı  yerləşdirilərsə, o,  həmcinin 

toplayıcı hnza rolunu da oynayır. Bu məqsəd üçün ideal kolba həcmi 600-750 ml 

olan yumru və yastı dibli olanlardır. 

Balaca ölçülü daşlarla işləyərkən işıq şüalarmm daşın kənarmdan sızmasmm 

qarşısmı almaq üçün daşm diametrinə uyğun metal diafraqmadan istifadə olunur. 

Spektroskopun yarığı daşdan bir neçə santimetr aralıda yerləşdirilir. 

Spektroskopda  ahnmış  spektr  təsvirləri  hər  bir  daş  üçün  xarakterik 

xüsusiyyətə malikdir. Həmçinin bu spektr zolaqlarınm eni də ayrı-ayrı daşlar üçün 

---

58 

 

müxtəlifdir.  Bu  zolaqlarm  enini  spektroskopun  daxilində  quraşdnılmış  və  A°-lə 

dərəcələnmiş şkala ilə ölçmək mümkündür. 

Zərgərlik məmulatlarınm istehsalma tətbiq olunan daşları xarici görünüşünə 

görə  bir-birindən  fərqləndirmək  çox  çətindir,  çünki  onlar  rənginə,  parlaqlığma, 

çəkisinə  və  s.  əlamətlərinə  görə  oxşardırlar.  Buna  görə  də  daşları  orqanoleptik 

üsulla deyil, daha çox laboratoriya üsulu ilə dəqiq və etibarlı şəkildə təyin etmok 

lazımdır. 

Brilyantın digər daşlardan fərqləndirilməsi. 

a) şüasındırma göstəricisinə görə təyin etmə. 

Brilyantın  şüasmdırma  göstəricisini  təyin  etmək  üçün  təcrübəyə  birinci 

nöqsan qurupuna  məxsus  tilli  taraşlanrmş  brilyant daxil  etmişəm.  Refraktometrin 

əşya stoluna nazik məftilin ucu ilə kiçik bir damcı kontakt məhlulu - yodlu metilen 

əlavə  edib,  daşı  meydança  tərəfi  aşağı  olmaqla  yerləşdirdikdən  sonra  okulyardan 

onu  müşahidə  etmək  lazırndır.  Brilyantm  şüasmdırma  göstəricisinin  qiymətini 

şkala  vasitəsilə  təyin  edirlər.  Bu  qiymət  məhlula  uyğun  şkalada  almmış  zəif 

kölgədən  yüksəkdə,  təxminən  2.42  ədədinə  uyğun  tünd  kölgə  şəklində  olur. 

Brilyantm  və  məhlulun  şüasmdırma  göstəricisinin  fotoşəkiini  çəkmək  imkanmın 

olmadığı üçün onu sxem şəklində aşağıdakı şəkildə verə bilərik: 

Metodikada  göstərildiyi  kimi,  monokulyar  mikroskopda  yeriəş-dirildikdən 

sonra, daşm koleta və meydança hissəsinə uyğun fokus məsafəiərini təyin edirlər. 

Dəqiq  nətiçə  almaq  üçün  bu  məsafələri  br  neçə  dəfə  ölçüb  qeyd  etmək  lazımdır. 

Hər təcrübə üçün daşm koleta və meydança hissələrinə uyğun fokus məsafələrinin 

fərqindən  daşm  «xəyali»  qalmlığmı  tapmaq  lazımdır.  Daşm  həqiqi  qalmhğım 

xətkeşlə ölçüb təyin edirlər. Ahnan qiymətlərdən istifadə edərək hər təcrübə üçün 

yüksək  şüasmdırma  göstəricisinin  ədədi  qiymətini  təyin  etmək  olar.  Bunu  daha 

yaxşı anlamaq üçün aşağıdakı təcrübələrə nəzərə salsaq yaxşı olar. 

I təcrübə 

 

Fı - daşm koleta hissəsinə uyğun fokus məsafəsi. 

F2 - daşın meydança hissəsinə uyğun fokus məsafəsi. 

hı - daşm həqiqi qalmlığı. 

---