Magиstrатура mяrkяzи hüseynzadə FƏrrux yasəF

50 

 

Dixroizm  hadisəsini  gündüz  işığmda  daha  yaxşı  müşahidə  et-mək  olar. 

Bunun üçün daşı pinsetlə solə lə götürüb, günəşə tərəf tutmaq, dixroskopu isə sağ 

ələ  götürüb  okulyarı  gözə  və  cihazın  pəncərəsini  Daşa  yaxmlaşdırmaqla  ona 

baxılır. 

Daşlann  sıxlığının  təyini  metodlan.  Daşiarm  diaqnostikasmda  sıxİığm  çox 

böyük  rolu  vardır.  Sıxlıqlarma  görə  daşlar  müxtəüf  dia-pazona  malikdir.  Təcrübi 

olaraq sıxllğı təyin etmək mümkündür. 

Hidrostatik metod. Bunun üçün 4°S temperaturlu təmiz sudan istifadə edilir. 

Əgər daş çərçivədə bərkidilməyibsə, ondä onun böyük-lüyündən, kiçikliyindən və 

formasından asılı olmayaraq həcmini təyin etmək olar. Daşı suya salarkən ondan 

sıxışdırıb  çıxardığı  suyun  həcmi  elə  daşm  həcminə  bərabərdir.  Bildiyimiz  kimi, 

sıxlıq kütİənin həcmə olan nisbətinə bərabərdir. Daşın kütləsini tərəzidə çəkib həc-

minə bölməklə onun sıxlığmı tapa bilərik. 

Daşm havadakı çəkisini elektron tərəzisi ilə daha dəqiq çəkmək olar. Lakin 

daşm sudakı çəkisini təyin etmək bir qədər çətinlik törə-dir. Bunun üçün iki qoiu 

tərəzinin  bir  gözündə  çəki  daşları,  digər  gözünün  altmda  kiçik  bir  altlıq 

yerləşdirilir.  Altlıq  elə  quraşdırılır  ki,  tərəzinin  qoluna  toxunmasm.  Onu  ağacdan 

və  ya  metaldan  hazırla-yırlar.  Altlığın  üzərinə  %  hissə  su  üə  dolduruİmuş 

İaboratoriya stəka-nı qoyuiur. 

Daşı stəkanm içərisinə sallanmış vəziyyətdə tərəzinin qolundan asırlar. Onu 

asmaq  üçün  1-1,5  mm  diametrli  miss  məftildən  spiral  hazrrlamr  və  bu  spiralm 

içərisinə 0,5-3,0 karatlı Daş yerləşdirmək olur. 

Daşı  spiralm  içərisinə  qoyduqdan  sonra  suya  salmmış  vəziy-yətdə  spirala 

birlikdə sudakı çəkisini təyin edirlər. Sonra daşı spiral-dan götürüb spiralm sudakı 

çəkisini təyin edirlər. Daşm sıxlığmı təyin etmək üçün lazım olan parametrlər artıq 

hazırdır. Buradan daşm sıxlığı üçün aşağıdakı formulu təklif etmək olar: 

 m2 = M - m; 

 m 

Am Am = m, 

 m2 

---

51 

 

 burada, p - sıxlıq, mg - daşm havadakı çəkisi, V - daşm həcmi və ya daşm 

sudan sıxışdırıb çıxardığı suyun həcmi. 

Daşm sıxhğmı təyin etmək üçün formul praktik cəhətdən daha əlverişhdir. 

burada, M - daşın spirala birlikdə sudakı çəkisi, m - spirahn sudakı çəkisi, mı 

- daşın havadakı çəkisi, m2 - daşm sudakı çəkisi, Am - suda itirilən çəkidir. 

Daşm suda çəkisini təyin edərkən çalışmaq lazımdır ki, nə daşm, nə spiralm, 

nə  də  məftilin  səthində  hava  qabarcıqları  qalmasm.  Səthdə  hava  qabarcıqlarmm 

olması  karatm  bir  neçə  sot  itkisinə  səbəb  ola  bilər.  Ona  görə  də  bu  hava 

qabarcıqlarmı  yox  etmək  lazımdır.  Bunun  üçün  dəvə  yunundan  hazırlanmış  fırça 

ilə daşı, spiralı və məftili isladırlar. Bu məqsədlə götürülən su distillə olunmuş və 

ya  qaynadılıb  soyudulmuş  olsa  daha  yaxşıdır.  Hidrostatik  metodla  sıxlığı  təyin 

edərkən suyun səthim gərilmə qüvvəsi asılmış daşa təsir etdiyinə görə çəkidə 0,001 

karat xəta yarada bilər. 

Ağır məhlulla təyin etmək metodu. Bəzən xarici görünüşünə görə çox oxşar 

olan  däşları  fərqləndirmək  üçün  onlarm  təxmini  sıxlığmı  ölçmək  kifayət  edir. 

Məsələn,  sarı  kvarsla  topazı,  xrizoberillə  kvars  tərkibli  pişik  gözünü  və  s.  tez  bir 

zamanda  fərqləndirmək üçün  onla-rm  təxmini  sıxlığım  müəyyən  etmək  yetərlidir. 

Ağır  məhlulla  təyin  etmə  metodu  sadə  prinsipə  əsaslanır.  Belə  ki,  Daş  sıxlığı 

məlum olan məhlula salmır. Əgər daşm sıxlığı məhlulun sıxhğmdan azdırsa, onda 

o,  məhlulun  səthində  üzür.  Əgər  sıxlıqları  bərabərdirsə,  onda  məhlul-da  asılmış 

vəziyyətdə  durur.  Əgər  daşm  sıxlığı  məhlulun  sıxhğmdan  yüksəkdirsə,  onda  daş 

məhlulun dibinə enir. Bu məqsədlə sıxlıqları məlum olan ona qədər məhlul naboru 

hazırlanrmşdır ki, onlardan ən çox üçü tətbiq olunur: bromoforn - sıxlığı 2,9 q/sm3, 

sarımtıl  rəngli  mütəhərrik  məhlul,  yodlu  metilen  -  sıxlığı  3,33  q/sm3,  Sarı  rəngli 

məhlul, Kleriç məhlulu - sıxlığı 4,15 q/sm3 rəngsiz və özlü məhlul. Kleriç məhlulu 

zəhərlidir  və  insan  dərisinə  pis  təsir  edir.  Onunla  işləyərkən  rezin  əlcək 

geyinilməlidir.  Bu  məhlula  distillə  olunmuş  su  əlavə  etməklə  onun  sıxlığım 

istənilən nisbətdə dəyişmək mümkündür. Əvvəlki iki məhlul isə üzvi məhlullardır 

və  onları  monobromnafta-linlə  istənilən  nisbətdə  qarışdırmaq  olar.  Bu  məqsədlə, 

həmçinin  ben-zol  və  toluol  da  tətbiq  oluna  bilər.  Nəticədə  lazımi  sıxlıqlı  məhlul 

---

52 

 

hazırlamaq olur. Təcrübədə ən çox işlədilən məhlulları sıxlıqlarma görə aşağıdakı 

kimi göstərmək olar: 

1) 

2,65 q/sm3 sıxlığa kimi durulaşdırılmış bromoforn. 

2) 

2,71 q/sm3 sıxhğa kimi durulaşdırılmış bromoforn. 

3) 

3,06 q/sm3 sıxlığa kimi durulaşdırılmış yodlu metilen. 

4) 

3,33 q/sm3 sıxlıqlı təmiz yodlu metilen. 

5) 

3,52 q/sm3 sıxlığa kimi durulaşdırılmış Kleriç məhlulu. 

6) 

4,00 q/sm3 sıxlığa kimi durulaşdırılmış Kleriç məhlulu.  

Göstərilən  bu  ağır  məhlullar  təmiz  halda  və  ağzı  bağlı  qablarda  germetik 

vəziyyətdə  saxlanılmahdır.  Həmçinin  günəş  şüasmdan  qo-runmahdır.  Bu 

məhlullardan  yodlu  metilen  işıqda  çox  qaldıqda  rəngi  qarahr,  çünki  yod 

birləşmədən  sərbəst  ayrılrr.  Məhlulu  əvvəlki  vəziy-yətinə  qaytarmaq  üçün  onun 

içərisinə  miss  yonqarları  tökülür.  Miss  sərbəst  yodla birləşərək  məhluldan  aynhr. 

Bir neçə gün keçdikdən sonra məhlul filtrdən süzülür və təmiz qaba tökülür. 

Məsaməli daşlarm sıxlığmı təyin etmək üçün belə ağır məhlul-lardan istifadə 

etmək məsləhət deyil. Məhlul daşm məsamələrinə dolaraq onun xarici görünüşünü 

pisləşdirir. Daşlar yoxlandıqdan sonra mütləq yaxşı yuyulub təmizlənməlidir. 

Ağır məhlulla təyin etmə metodu hidrostatik metoddan bir srra üstünlüyü ilə 

fərqlənir. Belə ki, bu metodla hətta çox xırda daşlarm da sıxhğım təyin etmək olar. 

Göstərilən məhlullardan əlavə R.Vebster duzlu su məhlulu da təklif etmişdir. O, bir 

stəkan  suya  10  çay  qaşığı  xörək  duzu  töküb  məhlul  hazırlamışdır.  Bu  məhlulla 

yantar daşmı onun imitasiyalarmdan fərqləndirmək olur. Yantarbu məhlulda üzür, 

onun imitasiyaları isə batır. 

Daşlarm  sıxlığmı  daha  tez  və  əlverişli  şəkildə  təyin  etmək  üçün  müxtəlif 

sıxlıqlı  və  hər  birinin  sıxlığı  əvvəlcədən  öyrənilmiş  şüşə  «indikatorlar»  naboru 

hazırlanmışdır.  Yoxlanılacaq  daş  məhlula  indikatorla  birgə  salınır  və  əgər  daş 

indikatorla bir soviyyədə durarsa, demək onlarm sıxhqları eynidir. 

Daşlann  daxili  quruluşunun  təyini  metodu.  Daşları  bir-birindən 

fərqləndirmək  üçün  ən  vacib  cihazlardan  biri  də  mikroskopdur.  Lu-padan  fərqh 

olaraq mikroskop daşlarm daxili quruluşunu daha mükəmməl böyütmək imkanma 

---