www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
104
104
Surətlərin yaradılmasında yazıçının həyata keçirdiyi bu
tərkib, sintezləĢdirmə fəaliyyəti müxtəlif tərzlərdə özünü
göstərir. Məsələn, böyük rus yazıçısı L.N.Tolstoy «Hərb və
sülh» əsərindəki NataĢa Rostova obrazını özünün həyat
yoldaĢı Sofiya Andreyevanın və bir də baldızı Tanya
Andreyevanın Ģəxsiyyətlərinin təhlilindən əldə edilən
xüsusiyyətləri birləĢdirməklə (tərkib) yaratmıĢdır.
SintezləĢdirmənin və tərkibin bu tərzi surətlərin
yaradılmasında daha çox təsadüf edilən və daha aydın görünən
növüdür.
Təxəyyül surətlərini yaradarkən digər sintezləĢdirmə
tərzlərindən də istifadə edilir. Belə tərzlərdən biri
aqqlyutinasiya adlanır. Aqqlyutinasiya elə sintezləĢdirmə
tərzidir ki, bu zaman real həyatda biri-biri ilə birləĢməyən
müxtəlif keyfiyyətləri, xassələri, hissələri birləĢdirilərək yeni
bir surətin yaradılması prosesi baĢ verir.
Məsələn, su pərisi surətinin yaradılması prosesi real
həyatda birləĢməsi mümkün olmayan qadının baĢı və balığın
gövdəsi kimi hissələrin birləĢdirilməsi əsasında baĢ verir.
Çoxəlli ilahələrin, yeddibaĢlı əjdahaların obrazlarının
yaradılması da sintezləĢdirmənin aqqlyutinasiya deyilən
tərzinin köməyi ilə edilmiĢdir.
Təxəyyül prosesində özünü göstərən sintezləĢdirmə
tərzlərindən biri də hiperbolizasiyadır. Hiperbolizasiya
təxəyyül obrazlarının yaradılmasında mübaliğədən istifadə
etmək deməkdir. Mübaliğə iki istiqamətdə gedə bilər: ĢiĢirtmə
və kiçiltmə istiqamətində. Məsələn, nağıllarımızda və
dastanlarımızda xalq öz qəhrəmanlarının obrazını yaradarkən
mübaliğədən geniĢ istifadə etmiĢdir. Məsələn, «Koroğlu»
dastanında belə bir əhvalat nəql olunur ki, Keçəl Həmzə Qıratı
qaçırandan sonra dəyirmanda Koroğlu ilə Dürat qalır. Bu
zaman dəyirmana bir kiĢi iki öküzlə dörd çuval arpa və buğda
gətirir. Koroğlu özünü dəyirmançı adlandırır və yükü qəbul
edir. Sonra iki çuval arpanı bir çuvala doldurub Düratın
qabağına qoyur, öküzün də birini kəsib, kabab çəkib yeyir.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
105
105
105
105
105
105
105
105
105
Lakin taxılın da öküzün də pulunu verib, Dürata minib yola
düĢüb gedir. Göründüyü kimi burada Koroğlunun da, Düratın
da obrazını yaradarkən xalq mübaliğədən istifadə etmiĢdir.
Yaxud «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında oxuyuruq.
Qaracıq Çoban kafirin üç yüzünü sapan daĢı ilə yerə buraxdı.
Çobanın daĢı tükəndi, qoyun deməz, keçi deməz sapanın
aynasına qoyub atar, kafir yıxar. Burada da Qaracıq çobanın
obrazının
yaradılmasında
hiperbolizasiyadan
istifadə
edilmiĢdir.
Təxəyyül
prosesində
təxəyyül
surətlərinin
yaradılmasında istifadə edən tərkib üsullarından biri də
nəzərə çarpdırmaq, yaxud aksentləĢdirmədir. AksentləĢdirmə
zamanı xarakterik olan cəhət odur ki, surətlərin yaradılması
prosesində birləĢdirilən, tərkib edilən elementlərdən biri
qabarıq, daha nəzərə çarpacaq Ģəkildə olur. YoldaĢlıq
Ģarjlarının, karikaturaların yaradılmasında rəssam həmin
tərzdən istifadə edir.
Təxəyyül
sutlərinin
yaradılması
prosesində
sxematikləĢdirmə, tipikləĢdirmə deyilən tərzlərdən də istifadə
edilir.
IV. 12. 4. Təxəyyül və oyun
Təxəyyül və oyun bir-biri ilə sıx əlaqəyə malikdir.
Məktəbəqədər yaĢ dövründə istər evdə ailə tərbiyəsi, istərsə də
bağçada aparılan tərbiyə nəticəsində uĢaqların oyun
prosesində onların təsəvvür ehtiyatı xeyli artır, yaddaĢ
fəaliyyəti, təfəkkürləri inkiĢaf edir, uĢaqlarda yeni tələbatlar
əmələ gəlir. Bütün bunlar isə onların təxəyyüllərinin geniĢ və
məzmunlu xarakter alması ilə nəticələnir.
Ġstər əvvəlki dövr, istərsə də məktəbəqədər yaĢ dövrü
olsun, ümumiyyətlə, uĢaqlarda təxəyyül oyun prosesində
inkiĢaf edir.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
106
106
3-4 yaĢlı uĢaqlarda da belə bir tələbat əmələ gəlir. UĢaq
edə bilməyəcəyi bir iĢ görmək istəyir, özünü kiməsə
oxĢatmaq, bənzətmək istəyir. Oyun prosesində uĢaq özünü
atın üstündə oturan, at çapan atlıya, təyyarəçiyə, sürücüyə,
müəllimə, həkimə bənzədir. UĢaq öz oyununda təqlid yolu ilə
bu peĢə sahiblərinin zahirdə olan hərəkətlərini yamsılayır.
Təbiidir ki, bütün bunlar uĢağın idrakına, psixikasının
inkiĢafına güclü təsir edir. UĢaq oyun prosesində cisimlərin
əlamətlərini, insanların funksiyalarını, insanlar arasındakı
münasibətləri dərk etməyə baĢlayır. Oyun prosesində uĢaq
ancaq gördüklərini mütləq mənada təkrar etmir. O, öz
oyununda əks etdirdiyi, təqlid etdiyi iĢə, hərəkətə yeni, nəyi
isə əlavə edir. UĢağın oyun fəaliyyətində yaradıcılıq ünsürləri
nəzərə çarpır.
UĢağın təxəyyülünün yaradıcı funksiyası özünü büruzə
verir. UĢaq Ģəraiti dəyiĢdirir, predmetləri yeni qaydada
yerləĢdirməyə can atır, əĢyalara özü bildiyi funksiyaları
həvalə edir. Uzun ağac parçası-ata, stul- avtomobilə,
gəlinciklər- müəllimə, anaya, uĢağa çevrilir.
Oyun prosesində uĢağın təxəyyülü ixtiyari xarakter
daĢımağa baĢlayır. Belə ki, təxəyyül obrazları əvvəlcədən
müəyyən olunmuĢ məqsədlə bağlı olaraq yaradılır. Lakin,
məktəbəqədər yaĢ dövrünün əvvəllərində bu məqsəd uĢağın
özü tərəfindən deyil, böyüklər tərəfindən uĢağın qarĢısında
qoyulur. Məsələn, kubikləri uĢağın qabağına tökür və deyirik:
«Bu kubiklərdən evcik qur». KarandaĢ və ağ kağız verir və
deyirik: «PiĢik çək». UĢaq da öz bacarığı dairəsində bu iĢi
görür və bu prosesdə onda istər-istəməz təxəyyül fəaliyyəti
canlanır.
Məktəbəqədər yaĢın sonrakı dövrlərində uĢaq özü
fəaliyyətə baĢlamamıĢdan qabaq qarĢısına müəyyən məqsədlər
Dostları ilə paylaş: |