MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kitabi-Dədə Qorqud»
- IV. 12. 4. Təxəyyül və oyun T
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
104 104 Surətlərin yaradılmasında yazıçının həyata keçirdiyi bu tərkib, sintezləĢdirmə fəaliyyəti müxtəlif tərzlərdə özünü göstərir. Məsələn, böyük rus yazıçısı L.N.Tolstoy «Hərb və sülh» əsərindəki NataĢa Rostova obrazını özünün həyat yoldaĢı Sofiya Andreyevanın və bir də baldızı Tanya Andreyevanın Ģəxsiyyətlərinin təhlilindən əldə edilən xüsusiyyətləri birləĢdirməklə (tərkib) yaratmıĢdır. SintezləĢdirmənin və tərkibin bu tərzi surətlərin yaradılmasında daha çox təsadüf edilən və daha aydın görünən növüdür. Təxəyyül surətlərini yaradarkən digər sintezləĢdirmə tərzlərindən də istifadə edilir. Belə tərzlərdən biri
tərzidir ki, bu zaman real həyatda biri-biri ilə birləĢməyən müxtəlif keyfiyyətləri, xassələri, hissələri birləĢdirilərək yeni bir surətin yaradılması prosesi baĢ verir. Məsələn, su pərisi surətinin yaradılması prosesi real həyatda birləĢməsi mümkün olmayan qadının baĢı və balığın gövdəsi kimi hissələrin birləĢdirilməsi əsasında baĢ verir. Çoxəlli ilahələrin, yeddibaĢlı əjdahaların obrazlarının yaradılması da sintezləĢdirmənin aqqlyutinasiya deyilən tərzinin köməyi ilə edilmiĢdir. Təxəyyül prosesində özünü göstərən sintezləĢdirmə tərzlərindən biri də hiperbolizasiyadır. Hiperbolizasiya təxəyyül obrazlarının yaradılmasında mübaliğədən istifadə etmək deməkdir. Mübaliğə iki istiqamətdə gedə bilər: ĢiĢirtmə və kiçiltmə istiqamətində. Məsələn, nağıllarımızda və dastanlarımızda xalq öz qəhrəmanlarının obrazını yaradarkən mübaliğədən geniĢ istifadə etmiĢdir. Məsələn, «Koroğlu» dastanında belə bir əhvalat nəql olunur ki, Keçəl Həmzə Qıratı qaçırandan sonra dəyirmanda Koroğlu ilə Dürat qalır. Bu zaman dəyirmana bir kiĢi iki öküzlə dörd çuval arpa və buğda gətirir. Koroğlu özünü dəyirmançı adlandırır və yükü qəbul edir. Sonra iki çuval arpanı bir çuvala doldurub Düratın qabağına qoyur, öküzün də birini kəsib, kabab çəkib yeyir.
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
105 105
105 105
105 105
105 105
105 Lakin taxılın da öküzün də pulunu verib, Dürata minib yola düĢüb gedir. Göründüyü kimi burada Koroğlunun da, Düratın da obrazını yaradarkən xalq mübaliğədən istifadə etmiĢdir. Yaxud «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında oxuyuruq. Qaracıq Çoban kafirin üç yüzünü sapan daĢı ilə yerə buraxdı. Çobanın daĢı tükəndi, qoyun deməz, keçi deməz sapanın aynasına qoyub atar, kafir yıxar. Burada da Qaracıq çobanın obrazının yaradılmasında hiperbolizasiyadan istifadə edilmiĢdir. Təxəyyül prosesində təxəyyül surətlərinin yaradılmasında istifadə edən tərkib üsullarından biri də nəzərə çarpdırmaq, yaxud aksentləĢdirmədir. AksentləĢdirmə zamanı xarakterik olan cəhət odur ki, surətlərin yaradılması prosesində birləĢdirilən, tərkib edilən elementlərdən biri qabarıq, daha nəzərə çarpacaq Ģəkildə olur. YoldaĢlıq Ģarjlarının, karikaturaların yaradılmasında rəssam həmin tərzdən istifadə edir. Təxəyyül sutlərinin yaradılması prosesində sxematikləĢdirmə, tipikləĢdirmə deyilən tərzlərdən də istifadə edilir. IV. 12. 4. Təxəyyül və oyun Təxəyyül və oyun bir-biri ilə sıx əlaqəyə malikdir. Məktəbəqədər yaĢ dövründə istər evdə ailə tərbiyəsi, istərsə də bağçada aparılan tərbiyə nəticəsində uĢaqların oyun prosesində onların təsəvvür ehtiyatı xeyli artır, yaddaĢ fəaliyyəti, təfəkkürləri inkiĢaf edir, uĢaqlarda yeni tələbatlar əmələ gəlir. Bütün bunlar isə onların təxəyyüllərinin geniĢ və məzmunlu xarakter alması ilə nəticələnir. Ġstər əvvəlki dövr, istərsə də məktəbəqədər yaĢ dövrü olsun, ümumiyyətlə, uĢaqlarda təxəyyül oyun prosesində inkiĢaf edir. www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
106 106 3-4 yaĢlı uĢaqlarda da belə bir tələbat əmələ gəlir. UĢaq edə bilməyəcəyi bir iĢ görmək istəyir, özünü kiməsə oxĢatmaq, bənzətmək istəyir. Oyun prosesində uĢaq özünü atın üstündə oturan, at çapan atlıya, təyyarəçiyə, sürücüyə, müəllimə, həkimə bənzədir. UĢaq öz oyununda təqlid yolu ilə bu peĢə sahiblərinin zahirdə olan hərəkətlərini yamsılayır. Təbiidir ki, bütün bunlar uĢağın idrakına, psixikasının inkiĢafına güclü təsir edir. UĢaq oyun prosesində cisimlərin əlamətlərini, insanların funksiyalarını, insanlar arasındakı münasibətləri dərk etməyə baĢlayır. Oyun prosesində uĢaq ancaq gördüklərini mütləq mənada təkrar etmir. O, öz oyununda əks etdirdiyi, təqlid etdiyi iĢə, hərəkətə yeni, nəyi isə əlavə edir. UĢağın oyun fəaliyyətində yaradıcılıq ünsürləri nəzərə çarpır. UĢağın təxəyyülünün yaradıcı funksiyası özünü büruzə verir. UĢaq Ģəraiti dəyiĢdirir, predmetləri yeni qaydada yerləĢdirməyə can atır, əĢyalara özü bildiyi funksiyaları həvalə edir. Uzun ağac parçası-ata, stul- avtomobilə, gəlinciklər- müəllimə, anaya, uĢağa çevrilir. Oyun prosesində uĢağın təxəyyülü ixtiyari xarakter daĢımağa baĢlayır. Belə ki, təxəyyül obrazları əvvəlcədən müəyyən olunmuĢ məqsədlə bağlı olaraq yaradılır. Lakin, məktəbəqədər yaĢ dövrünün əvvəllərində bu məqsəd uĢağın özü tərəfindən deyil, böyüklər tərəfindən uĢağın qarĢısında qoyulur. Məsələn, kubikləri uĢağın qabağına tökür və deyirik: «Bu kubiklərdən evcik qur». KarandaĢ və ağ kağız verir və deyirik: «PiĢik çək». UĢaq da öz bacarığı dairəsində bu iĢi görür və bu prosesdə onda istər-istəməz təxəyyül fəaliyyəti canlanır. Məktəbəqədər yaĢın sonrakı dövrlərində uĢaq özü fəaliyyətə baĢlamamıĢdan qabaq qarĢısına müəyyən məqsədlər Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|