MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

              Ümumi psixologiya. Psixologiya

 

92 

92 

əsasında  «Bütün  metallar  istidən  geniĢlənir»  hökmünü 

çıxarırıq. 

Deduktiv əqlinəticə isə ümumi hallardan, misallardan 

(hökmlərdən) xüsusi nəticə çıxarmaqdan ibarətdir. Məsələn, 

«Bütün  xüsusi  isimlər  yazıda  böyük  hərflə  baĢlayır».  «Bakı» 

xüsusi  isimdir»  hökmlərinə  əsasən  «Deməli,  Bakı  böyük 

hərflə yazılır» nəticəsini çıxarırıq. 

Analogiyaya  gəldikdə  bu  zaman  ayrı-ayrı  hallardan 

bənzətmə üzrə nəticə çıxarılır.  

 

IV.11.6. Təfəkkürün fərdi xüsusiyyətləri 

 

Adamların  hamısında  təfəkkür  eyni  Ģəkildə  inkiĢaf 

etmir.  Təfəkkürün  prosesləri,  formaları  və  növləri  ayrı-ayrı 

adamlarda  müxtəlif  nisbətdə  təzahür  edir.  Bunlarla  yanaĢı 

olaraq  

 adamlar  ağlın  keyfiyyətləri  nə  görə  bir-birlərindən  daha  çox 

fərqlənirlər.  Buraya  ağlın  dərinliyi,  çevikliyi,  müstəqilliyi, 

tənqidiliyi və s. Aid etmək olar. 

Ağlın  dərinliyi  cisim  larda.  və  hadisələr  arasındakı  və 

onların  daxilindəki  Ən  əsas,  baĢlıca  əlamətləri  tapmaq 

bacarığından  ibarətdir.  Dərin  ağla  malik  olan  Adam  zəruri 

sualları  qoymaqla  hadisənin  mahiyyətini  aça  bilir,  cisim  və 

hadisələri dərindən və hərtərəfli öyrənir. Bu cür adamlar əsas 

cəhətləri  ikinci  dərəcəli  cəhətlərdən  ayıra  bilirlər.  Lakin  ağıl 

dayaz olduqda belə adam  öyrəndiyi  faktlarda Ən zəruri,  əsas 

cəhəti  aĢkara  çıxara  bilmir,  formal,  zahiri  cəhətlərə  istinad 

etdiyinə görə onun fikirlərində dərinlik olmur. 

Ağlın  çevikliyi  də  insan  üçün  zəruri  olan  müsbət 

keyfiyyətlərdəndir.  Bu  keyfiyyət  xüsusilə  insandan  Ani  bir 

vaxtda  qərar  qəbul  etmək  lazım  gəldikdə  tələb  olunur.  Ona 

görə  də  həmin  keyfiyyətə  malik  olan  adam  düĢdüyü  vəziy-

yətdən baĢ çıxarmağı, dərhal qərar qəbul etməyi bacarır. Ağlın 

çevikliyi  və  dərinliyi  birləĢdikdə  insanda  ağlın  itiliyi  keyfiy-

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

Ümumi psixologiya.

 

Psixologiya

 

 

93 

93 

93 

93 

93 

93 

93 

93 

93 

yətinin meydana gəlməsinə səbəb olur. 

Ağlın  müstəqilliyi  yeni  sual  və  problemləri  irəli  sürə 

bilmək,  onu  müstəqil  olaraq  öz  gücü  ilə  həyata  keçirməyi 

bacarmaqdan  ibarətdir.  Təfəkkürün  yaradıcılıq  xüsusiyyəti 

məhz bu cür müstəqillikdə öz əksini tapır. Həmin keyfiyyətə 

malik  olan  adamlar  baĢqalarından  asılı  olmur,  onların  öz 

düĢüncə, fikir tərzləri mövcud olur. 

Ağlın  tənqidiliyi  keyfiyyətinə  gəldikdə  bu  insanın  öz 

idrak obyektlərinə tənqidi yanaĢmaq bacarığında ifadə olunur. 

Ağlın  tənqidiliyi  keyfiyyətinə  malik  olan  adamlar  duyub 

qavradıqları  cisim  və  hadisələr  arasındakı  yğunsuzluğu  asan-

lıqla  görə  bilir  və  bununla  əlaqədar  olaraq  öz  fikirlərini 

əsaslandıra bilirlər.  

 

Özünü yoxlamaq üçün sual və tapĢırıqlar 

 

 1.Təfəkkür nəyə deyilir? 

          2.Təfəkkürlə hissi idrak arasında əlaqəni Ģərh edin. 

          3.Hissi idrakla məntiqi idrak arasındakı fərqlər nədədir? 

          4.Təfəkkürün ümumi xarakteristikasını Ģərh edin. 

          5.Fikri proseslər hansılardır? Onları Ģərh edin. 

          6.Təfəkkürün  formaları  hansılardır?  Onlar  haqqında 

ayrı-ayrılıqda danıĢın. 

           7.Təfəkkürün növlərini Ģərh edin. 

           8.Ağlın  keyfiyyətləri  dedikdə  nəyi  baĢa  düĢürsünüz? 

Onları ayrı-ayrılıqda Ģərh edin. 

 

Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçün mövzular 

 

1. Təfəkkür və məsələ həlli. 

2. Yaradıcı təfəkkürün psixologiyası. 

3. Ağlın keyfiyyətləri və onların inkiĢafı vasitələri. 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

              Ümumi psixologiya. Psixologiya

 

94 

94 

4. Təfəkkür proseslərinin qarĢılıqlı əlaqəsi. 

5. Dil və təfəkkürün qarĢılıqlı əlaqəsi. 

 

Ədəbiyyat 

Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya, 2-ci nəĢri 

– Bakı, 2002 səh.326-357 

Bayramov Ə.S. ġagirdlərdə əqli keyfiyyətlərin inkiĢaf 

xüsusiyyətləri. – Bakı, 1987 

Əlizadə Ə.Ə. Müasir Azərbaycan məktəbinin psixoloji 

problemləri. – Bakı, 2004 səh 37-90 

Qədirov Ə.Ə. UĢaqlarda idrak proseslərinin inkiĢafı. – 

Bakı, 1970 

Vozrastnıe  i  individualğnıe  osobennosti  obaznoqo 

mıĢleniə. – M, 1989 

Qalğperin  P.Ə.  ,  Kotin  N.R.  K  psixoloqii 

tvorçeskoqo  mıĢleniə//  Voprosı  psixoloqii.  – 

1982. - №5, s.80-84 

Qleytman  Q.  ,  Fridlund  A.,  Raysberq  D.  Osnovı 

psixoloqii.  –  Sankt-Peterburq,  2001.  s.349-

399; 449-458 

Luriə A.R. Əzık i mıĢleniə. – M., 1979 

Mayers  D.  Psixoloqiə.  –  Minsk.  2001.  s.  28-67;  412-

449 

Ġssledovaniə  reçevoqo  mıĢleniə  v  psixolinqvistike.  – 

M., 1976 

Slobin D., Qrin Dj. Psixolinqvistika. – M., 1976 

Xomski Noam. Dil və təfəkkür. – Bakı, 2006 

Davıdov V.V. Vidı obobheniə v obuçenii. – M., 1972 

Tixomirov O.K. Psixoloqiə mıĢleniə. – M., 1984. s.6-

33; 87-100; 107-210 

Xrestomatiə po obhey psixoloqii. Psixoloqiə mıĢleniə. 

/ Pod red. Ö.B.Qippenreyter, V.V.Petuxov. – 

M.1981 

RubinĢteyn S.L. Osnovı obhey psixoloqii. T.1. – M., 

1989, s.360-400 

---