www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
165
165
165
165
165
165
165
165
165
sında qurulmuĢ xarakter tipologiyası çox məĢhurdur. Onun
müəllifi bu tipologiyanı xarakterin sosial tipologiyası ad-
landıran E.Frommdur. E.Fromm adamları bir Ģəxsiyyət kimi
dörd tipə ayırır: mazoxist, sadist, konformist, tənha.
E.Fromun fikrincə mazoxist tipə malik olan adam uğur-
suzluqlarla qarĢılaĢan adamdır. Bu uğursuzluqda o yalnız özü-
nü günahkar sayır.
Sadist tip öz uğursuzluqlarının səbəbini özündə deyil,
baĢqa adamlarda, cəmiyyətdə görür. O, adamları və dünyanı
düĢmən kimi qavrayır və onları məhv etməyə cəhd göstərir.
Daima hakimiyyətə, hökmranlığa, əzməyə, dağıtmağa can atır.
Konformist tip ümumi kütləyə qarıĢır, baĢqaları
necədirsə onlar kimi olmağa, onlardan fərqlənməməyə cəhd
edir. O, həmiĢə mövcüd Ģəraitə uyğunlaĢır.
Tənha tip həmiĢə mübarizədən, cəmiyyətdən uzaqlaĢır,
situasiyadan kənar olmağa, ondan qaçmağa çalıĢır.
K.Yunq tərəfindən irəli sürülmüĢ ekstravert və introvert
tipli xarakterlərin təsnifatı geniĢ yayılmıĢdır. Ekstravertlərə
coĢqunluq, təĢəbbüskarlıq, uyuĢqanlıq, ünsiyyətlilik xasdır.
Ġntrovertlər üçün öz daxili aləmində baĢ verənlərdə Ģəxsi
maraqlarını güdməsi, ünsiyyətsiz, qapalı, özünü təhlilə meyl,
uyğunlaĢmada çətinlik çəkmək xarakterikdir. Həmçinin
xarakteri konform və sərbəst, hakim və itaətkar, normativ və
anarxist tiplərə də ayırmaq olar.
Psixoloq S.Məcidovanın iĢləyib hazırladığı tipologiya
“69” adlanan xarakterin tipologiyası da maraq doğurur. Bu
tipologiyanın əsasında Ģəxsiyyətin özünü dərk etməsinin
səviyyələri durur. Onun tərəfindənm insanın inkiĢafının
təkamül mərhələlərini ifadə edən özünüdərkin 3 səviyyəsi
ayrılmıĢdır. Özünüdərkin birinci səviyyəsinə aid olan insanlar
aĢağıdakı xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunurlar: eqosentrizmlə,
meyarlarından birinin – “mənim – mənimki – olmayan”
münasibətlər sistemi olan ətraf aləmin fərqli qəbul edilməsilə;
hər Ģeyə qarĢı istehlakçı, əĢyavi münasibətlə; mənəviyyat üzə-
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
166
166
rində bütün maddi olanın hakimliyi ilə.
Özünüdərkin ikinci səviyyəsində olan insanlar onunla
xarakterizə olunurlar ki, soyuqluğun, eqosentrizmin yerinə
birliyin və cəmiyyətin müəyən hissəsi ilə tamlığın dərk edil-
məsi gəlir. Köhnə, qalıq kimi saxlanan, ətraf mühitin “mənim”
– “mənim olmayan”a ayrılmasına yeni fərqləndirmə ge-
niĢlənir. ġəxsiyyətin zamanı “mən”im mövcudluğunun real
zamanından kənara çıxaraq “biz”im mövcud olduğu
zamanına daxil olur.
Özünüdərkin üçüncü səviyyəsinin əsas xarakteristikası –
fərqləndirmənin olmaması, məkan-zaman sonsuzluğu, ətraf-
aləmə qarĢılıqlı münasibətlərin dərk edilməsi, onun birliyinin
qəbul edilməsi, güclü Ģəxsiyyətin baĢqaları ilə konkret
münasibətlərinin olmaması, ümumbəĢəri mənəvi prinsiplərə
əməl etməkdir.
Demək olar ki, tipologiyanın bütün müəllifləri qeyd
edirlər ki, xarakter az ya çox ifadə edilə bilər. Əgər
xarakterlərin təzahürlərinin intensivliyini göstərən ox təsəvvür
etsək, onda aĢağıdakı 3 zonanı qeyd etmək olar: tamamilə
“normal” xarakterlər zonası, seçilən xarakterlər zonası
(onlar aksentuasiyalı xarakterlər adını alıb), və güclü
dəyiĢikliyə məruz qalmıĢ, yəni psixopatiyalı xarakterlər
zonası. Birinci və ikinci zonalar normaya uyğundur (geniĢ
mənada), üçüncü zona isə xarakterin patalogiyasına aiddir.
Müvafiq olaraq, xarakterin aksentuasiyasını normanın son
variantları kimi nəzərdən keçirirlər. Onlar da öz növbəsində
aĢkar və gizli aksentuasiyalara bölünürlər. Aksentuasiyalı
patoloji və normal xarakterlər arasında fərq çox ciddidir.Ġkinci
və üçüncü zonalara ayıran əlamətlərin bir tərəfində ümumi
psixologiyaya məxsus fərqlər durur. Əlbəttə, əlamət çox
yığcam səslənir. Buna baxmayaraq, onu xarakterin intensivliyi
məhvərində təxmini olaraq lokallaĢdırmağa imkan verən
meyarlar mövcuddur.
Bu meyarlar üçdür və onlar QannuĢkin-Kerbikovun
“psixopatiyanın meyarları” kimi məĢhurdur. Xarakteri patoloji
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
167
167
167
167
167
167
167
167
167
hesab etmək, yəni psixopatiya kimi qiymətləndirmək olar.
A.E.Liçkonun fikrincə bu ilk əlamət atalar sözündə yaxĢı
misal gətirilir (Necə gəlibsənsə elə də gedəcəksən). Ġkinci
əlamət – xarakterin ümumilik əlamətidir; psixopatlarda
xarakterin eyni bir xüsusiyyətinə hər yerdə rast gəlinir: evdə,
iĢdə istirahət edərkən və tanıĢların da, özgələrinin də
arasında. Əgər insan evdə bir cür, adamlar arasında baĢqa
cürdürsə o psixopat deyil. Nəhayət, üçüncü, demək olar ki,
psixopatiyanın ən güclü əlaməti – sosial uyğunsuzluqdur.
Bu əlamət ondan ibarətdir ki, insan daima həyati çətin-
liklərlə qarĢılaĢır.
Normal xarakterlərin son variantları kimi xarakterin ak-
sentuasiyasına gəldikdə isə, bu xarakterli insanlar üçün də
bəzi problemlər və çətinliklər xarakterikdir. Buna görə də həm
terminin özü, həm də aksentuasiyalı xarakterlərin ilk tətqi-
qatları psixiatrların əsərlərində ilk dəfə iĢıq üzü görüb. Hər
halda aksentuasiyalı xarakterlərin problemləri bəlkə də daha
çox ümumi psixologiyaya aiddir.
MəĢhur alman psixiatrı K.Leonqardın fikrincə, 20%-50%
insanlarda xarakterin bəzi əlamətləri o qədər kəskinləĢir ki,
(diqqəti cəlb edir) mübahisələrə və əsəb pozuntusuna gətirib
çıxarır. Xarakterin aksentuasiyası onun ayrı-ayrı xüsusiy-
yətlərinin, digərlərinin əksinə olaraq inkiĢafının ĢiĢirdilməsidir
və bunun nəticəsində də ətrafdakı adamlarla qarĢılıqlı əlaqəni
çətinləĢdirir.Leonqard aksentuasiyanın 12 tipini ayırır.
Xarakterin aksentuasiyasına daha çox yeniyetmə və
gənclərdə rast gəlinir (50-80%). Aksentuasiyanın tiplərini
xüsusi psixoloji testlərin köməyi ilə müəyyən etmək olar.
Leonqard aksentuasiyanın tiplərinin aĢağıdakı təsnifatını
vermiĢdir.
1)
Gipertim tip – bu tipə mənsub olan adamlar
həddindən artıq təmasda olmağı sevməklə, ifadəli jest, mimika
və pantomimikaları, çox danıĢan, azdanıĢan, baĢladıqları
söhbətdən spontan Ģəkildə uzaqlaĢmaları, həmiĢə birinci
Dostları ilə paylaş: |