www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
27
27
27
27
27
27
27
27
27
xarakterizə edən əsas cəhət onun predmet və hadisələrin ayrı-
ayrı əlamətlərinin inikasından ibarət olmasıdır.
Məsələn, bal arısı əlimizi sancır. Bu halda biz onun
uçuĢu zamanı çıxardığı səsi, əlimizin ağrısını, arının rəngini
əks etdiririk. Duyğunun fizioloji əsasını, akademik Ġ.P.Pav-
lovun dediyi kimi, kompleks anatomik strukturdan ibarət olan
analizatorlar təĢkil edir. Ona görə də Ġ.P.Pavlov analizatorları
duyğu almaq üçün lazım olan anatomik fizioloji cihaz
adlandırmıĢdır. Hər bir analizator üç hissədən ibarət olur: 1)
periferik Ģöbə. Bu hissə reseptor adlanır. Reseptorun
funksiyası xarici qıcığı qəbul etmək, xarici energiyanı sinir
prosesinə çevirməkdən ibarətdir; 2) ötürücü sinir lifləri.
Bunlara
afferent
(mərkəzəqaçan)
və
efferent
(mərkəzdənqaçan) sinirlər daxildir: 3) analizatorun beyin
qabığı Ģöbəsi. Bunu analizatorun mərkəzi Ģöbəsi, nüvəsi də
adlandırırlar. Bu Ģöbənin funksiyası perifernik Ģöbədən gələn
impulsları təhlil etməkdən ibarətdir. Hər bir analizatorun
mərkəzi Ģöbəsinin özünə məxsus yeri var. O beyin qabığında
müxtəlif yerlərdə yerləĢir. Məsələn görmə duyğusunun
analizatorlarının mərkəzi Ģöbəsi beyin qabığının ənsə payında
yerləĢir. EĢitmə duyğusunun analizatorunun mərkəzi Ģöbəsi
beyin qabığının sağ və sol gicgah payındadır. Duyğunun
əmələ gəlməsi üçün analizatorun bütün hissələrinin tamlığı,
birlikdə fəaliyyət göstərməsi zəruridir. Həmin hissələrdən biri
sıradan çıxarsa duyğu alınmaz.
Analizatorlar fəal bir orqandır. O qıcıqlandırıcının təsiri
altında daima özünü yenidən qurur. Ona görə də demək
lazımdır ki, duyğu passiv proses deyil. O həmiĢə özündə
hərəkət komponentlərini də birləĢdirir və reflektor xarakteri
daĢıyır.
Duyğuların
insanın
həyatında
əhəmiyyəti
əvəzolunmazdır. Bunu baĢa düĢmək üçün aĢağıdakılara diqqət
yetirmək kifayətdir.
1.
Hər Ģeydən əvvəl duyğular idrakın əsasını təĢkil
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
28
28
edir. Gerçək aləm haqqında ilkin məlumatı duyğular vasitəsilə
əldə edirik. Duyğulardan kənarda heç bir idrak prosesi yoxdur.
2.
Duyğular təkcə bizim biliklərimizin mənbəyi deyil,
həm də hiss və emosiyalarımızın da mənbəyidir.
Qızıl gülün ətri bizdə müsbət hiss və emosiya yaradırsa,
çürümüĢ ətin üfunətliliyi mənfi emosional halın yaranmasına
səbəb olur.
Duyğuların insanın həyatında rolunu göstərmək üçün bu
faktı xatırlamaq yerinə düĢər.
MəĢhur həkim Botqin öz klinikasında belə bir hadisə ilə
rastlaĢmıĢdır: Xəstə bütün duyğulardan məhrumdur. Onun
ancaq bir gözü azacıq görmə qabiliyyətini saxlamıĢdır. Bir də
əlinin üstə kiçik bir sahədə dəri duyğusu hələlik qalır. Həkim
göstərir ki, əgər xəstə həmin görən gözünü yumursa, əlindəki
hissiyyatın qaldığı sahəyə heç kim toxunmursa, bu zaman
xəstə huĢa gedir, xarici aləmlə heç bir əlaqəsi qalmır.
I V . 8 . 2 . D u y ğ u l a r ı n t ə s n i f a t ı
Müasir psixologiyada duyğuların təsnifatını müxtəlif
prinsiplər əsasında aparırlar. Bunlardan biri duyğuları
reseptorların yerləĢməsnə görə təsnif etməkdən ibarətdir.
Müasir fizioloji və psixoloji ədəbiyyatda reseptorları üç
qrupda
birləĢdirirlər:
ekstreoseptorlar,
intreoseptorlar,
proprioseptorlar.
Ekstreoseptorlar bədənin xarici səthində yerləĢir.
Ekstreoseptorların yaratdığı duyğular da ekstreoseptiv və
yaxud xarici duyğular adlanır. Bunlara görmə, eşitmə,
iybilmə, dadbilmə və dəri duyğuları daxildir.
Ġkinci qrup reseptorlar daxili üzvlərin səthində selikli
qiĢasında yerləĢir. Bunlara isə intreoseptorlar deyilir.
Ġntreoseptorların yaratdığı duyğular intreoseptiv və ya daxili
duyğular adlanır. Üzvü duyğular bu reseptorlarla bağlı olan
duyğulardır.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
29
29
29
29
29
29
29
29
29
Nəhayət
üçüncü
qrup
reseptorlar
əzələlərdə,
oynaqlarda, onları birləĢdirən vətərlərdə yerləĢir. Bunları isə
proprioseptorlar adlandırırlar. Bu reseptorlarla bağlı olan
duyğular proprioseptiv duyğular adlanır. Hərəkət duyğusu və
müvazinət duyğuları bu bölgəyə daxildir.
Duyğuların reseptorların bilavasitə qıcıqlandırıcılarla
təmasından asılı olaraq kontakt və distant duyğulara da
ayırırlar. Bu baxımdan eksteroseptiv duyğular iki cür olur:
1) kontakt duyğular. Dad və dəri duyğusu kontakt duy-
ğulardır. Bu duyğular qıcıqlandırıcının duyğu orqanlarına
bilavasitə təsiri zamanı əmələ gəlir.
2) distant duyğular. Bunlara görmə, eşitmə və iybilmə
duyğularını aid etmək olar. Bu duyğuların əmələ gəlməsi üçün
qıcıqlandırıcının müəyyən məsafədən təsir etməsi kifayətdir.
Bu təsnifata uyğun olaraq duyğuların ayrı- ayrı
növlərini qısaca nəzərdən keçirək.
Görmə duyğusu. Bu duyğu rənglərin və iĢığın
inikasından ibarətdir. Biz iki cür rəngi duyuruq: xromatik və
axromatik. Xromatik rənglər boyalı rənglər olub spektrin
bütün rənglərini əhatə edir. Xromatik rəngləri görmə duyğusu
380 milli mikrodan 780 milli mikrona qədər uzunluqda olan
elektromaqnit dalğalarının görmə üzvünə, gözə təsiri zamanı
əmələ gəlir. Ən qısa elektromaqnit dalğasında bənövĢəyi, ən
uzun elektromaqnit dalğasında isə qırmızı rəngi duyuruq.
Hansı uzunluqda olan dalğa hansı rəngi yaradır? Bunu
aĢağıdakı cədvəldən görə bilərik:
Dalğanın uzunlu-
ğu
Müvafiq uzunluqda olan dalğanın
yaratdığı rənglər
380 – 450
480
500
521
BənövĢəyi
Mavi
Göy
YaĢıl
Dostları ilə paylaş: |