MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

Ümumi psixologiya.

 

Psixologiya

 

 

27 

27 

27 

27 

27 

27 

27 

27 

27 

xarakterizə edən əsas cəhət onun predmet və hadisələrin ayrı- 

ayrı əlamətlərinin inikasından ibarət olmasıdır. 

 Məsələn,  bal  arısı  əlimizi  sancır.  Bu  halda  biz  onun 

uçuĢu  zamanı  çıxardığı  səsi,  əlimizin  ağrısını,  arının  rəngini 

əks  etdiririk.  Duyğunun  fizioloji  əsasını,  akademik  Ġ.P.Pav-

lovun dediyi kimi, kompleks anatomik strukturdan ibarət olan 

analizatorlar təĢkil edir. Ona görə də Ġ.P.Pavlov analizatorları 

duyğu  almaq  üçün  lazım  olan  anatomik  fizioloji  cihaz 

adlandırmıĢdır.  Hər  bir  analizator  üç  hissədən  ibarət  olur:  1) 

periferik  Ģöbə.  Bu  hissə  reseptor  adlanır.  Reseptorun 

funksiyası  xarici  qıcığı    qəbul  etmək,  xarici  energiyanı  sinir 

prosesinə  çevirməkdən  ibarətdir;  2)  ötürücü  sinir  lifləri. 

Bunlara 

afferent 

(mərkəzəqaçan) 

və 

efferent  

(mərkəzdənqaçan)  sinirlər  daxildir:  3)  analizatorun  beyin 

qabığı  Ģöbəsi.  Bunu  analizatorun  mərkəzi  Ģöbəsi,  nüvəsi  də 

adlandırırlar.  Bu Ģöbənin  funksiyası  perifernik Ģöbədən gələn 

impulsları  təhlil  etməkdən  ibarətdir.  Hər  bir  analizatorun 

mərkəzi  Ģöbəsinin özünə məxsus  yeri var. O beyin  qabığında 

müxtəlif  yerlərdə  yerləĢir.  Məsələn  görmə  duyğusunun 

analizatorlarının mərkəzi Ģöbəsi beyin qabığının ənsə payında 

yerləĢir.  EĢitmə  duyğusunun  analizatorunun  mərkəzi  Ģöbəsi 

beyin  qabığının  sağ  və  sol  gicgah  payındadır.  Duyğunun 

əmələ  gəlməsi  üçün  analizatorun  bütün  hissələrinin  tamlığı, 

birlikdə fəaliyyət göstərməsi zəruridir. Həmin hissələrdən biri 

sıradan çıxarsa duyğu alınmaz. 

Analizatorlar fəal bir orqandır. O qıcıqlandırıcının təsiri 

altında  daima  özünü  yenidən  qurur.  Ona  görə  də  demək 

lazımdır  ki,  duyğu  passiv  proses  deyil.  O  həmiĢə  özündə 

hərəkət  komponentlərini  də  birləĢdirir  və  reflektor  xarakteri 

daĢıyır. 

Duyğuların 

insanın 

həyatında 

əhəmiyyəti 

əvəzolunmazdır. Bunu baĢa düĢmək üçün aĢağıdakılara diqqət 

yetirmək kifayətdir. 

1.

 

Hər  Ģeydən  əvvəl  duyğular  idrakın  əsasını  təĢkil    

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

              Ümumi psixologiya. Psixologiya

 

28 

28 

edir. Gerçək aləm haqqında ilkin məlumatı duyğular vasitəsilə 

əldə edirik. Duyğulardan kənarda heç bir idrak prosesi yoxdur. 

2.

 

Duyğular  təkcə  bizim  biliklərimizin  mənbəyi  deyil, 

həm də hiss və emosiyalarımızın da mənbəyidir. 

Qızıl gülün ətri bizdə müsbət hiss və emosiya yaradırsa, 

çürümüĢ  ətin  üfunətliliyi  mənfi  emosional  halın  yaranmasına 

səbəb olur. 

Duyğuların insanın həyatında rolunu göstərmək üçün bu 

faktı xatırlamaq yerinə düĢər.  

MəĢhur həkim Botqin öz klinikasında belə bir hadisə ilə 

rastlaĢmıĢdır:  Xəstə  bütün  duyğulardan  məhrumdur.  Onun 

ancaq bir gözü azacıq görmə qabiliyyətini saxlamıĢdır. Bir də 

əlinin üstə kiçik bir sahədə dəri duyğusu hələlik qalır. Həkim 

göstərir ki, əgər xəstə həmin görən gözünü yumursa, əlindəki 

hissiyyatın  qaldığı  sahəyə  heç  kim  toxunmursa,  bu  zaman 

xəstə huĢa gedir, xarici aləmlə heç bir əlaqəsi qalmır. 

 

     

I V . 8 . 2 .     D u y ğ u l a r ı n   t ə s n i f a t ı  

 

Müasir  psixologiyada  duyğuların  təsnifatını  müxtəlif 

prinsiplər  əsasında  aparırlar.  Bunlardan  biri  duyğuları 

reseptorların  yerləĢməsnə  görə  təsnif  etməkdən  ibarətdir. 

Müasir  fizioloji  və  psixoloji  ədəbiyyatda  reseptorları  üç 

qrupda 

birləĢdirirlər: 

ekstreoseptorlar, 

intreoseptorlar, 

proprioseptorlar.  

Ekstreoseptorlar  bədənin  xarici  səthində  yerləĢir. 

Ekstreoseptorların  yaratdığı  duyğular  da  ekstreoseptiv  və 

yaxud  xarici  duyğular  adlanır.  Bunlara  görmə,  eşitmə, 

iybilmə, dadbilmə və dəri duyğuları daxildir. 

Ġkinci  qrup  reseptorlar  daxili  üzvlərin  səthində  selikli 

qiĢasında  yerləĢir.  Bunlara  isə  intreoseptorlar  deyilir. 

Ġntreoseptorların  yaratdığı  duyğular  intreoseptiv  və  ya  daxili 

duyğular  adlanır.  Üzvü  duyğular  bu  reseptorlarla  bağlı  olan 

duyğulardır. 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

Ümumi psixologiya.

 

Psixologiya

 

 

29 

29 

29 

29 

29 

29 

29 

29 

29 

Nəhayət 

üçüncü 

qrup 

reseptorlar 

əzələlərdə, 

oynaqlarda,  onları  birləĢdirən  vətərlərdə  yerləĢir.  Bunları  isə 

proprioseptorlar  adlandırırlar.  Bu  reseptorlarla  bağlı  olan 

duyğular proprioseptiv duyğular adlanır. Hərəkət duyğusu və 

müvazinət duyğuları bu bölgəyə daxildir. 

Duyğuların  reseptorların  bilavasitə  qıcıqlandırıcılarla 

təmasından  asılı  olaraq  kontakt  və  distant    duyğulara  da 

ayırırlar. Bu baxımdan eksteroseptiv duyğular iki cür olur: 

1) kontakt duyğular. Dad və dəri duyğusu kontakt duy-

ğulardır. Bu duyğular qıcıqlandırıcının duyğu orqanlarına 

bilavasitə təsiri zamanı əmələ gəlir. 

2)  distant  duyğular.  Bunlara  görmə,  eşitmə  və  iybilmə 

duyğularını aid etmək olar. Bu duyğuların əmələ gəlməsi üçün 

qıcıqlandırıcının müəyyən məsafədən təsir etməsi kifayətdir. 

 Bu  təsnifata  uyğun  olaraq  duyğuların  ayrı-  ayrı 

növlərini qısaca nəzərdən keçirək. 

Görmə  duyğusu.  Bu  duyğu  rənglərin  və  iĢığın 

inikasından ibarətdir. Biz iki cür rəngi duyuruq: xromatik və 

axromatik.  Xromatik  rənglər  boyalı  rənglər  olub  spektrin 

bütün rənglərini əhatə edir. Xromatik rəngləri görmə duyğusu 

380  milli  mikrodan  780  milli  mikrona  qədər  uzunluqda  olan 

elektromaqnit  dalğalarının  görmə  üzvünə,  gözə  təsiri  zamanı 

əmələ  gəlir.  Ən  qısa  elektromaqnit  dalğasında  bənövĢəyi,  ən 

uzun  elektromaqnit  dalğasında  isə  qırmızı  rəngi  duyuruq. 

Hansı  uzunluqda  olan  dalğa  hansı  rəngi  yaradır?  Bunu 

aĢağıdakı cədvəldən görə bilərik: 

          

Dalğanın  uzunlu-

ğu 

Müvafiq uzunluqda olan dalğanın 

yaratdığı rənglər 

          380 – 450 

          480 

          500 

          521 

          BənövĢəyi 

          Mavi 

          Göy 

          YaĢıl 

---