96
kapitalistlərin, güclülərin, qolu zorbaların zülmü altında əzilirdilər. Qoçu aldığı
tapançanı yoxlamaq üçün yoldan keçən yazıq iranlını nişan alıb öldürürdü,
sorğu-sual edən də olmurdu. Bakının «həmşəri palanı» (Şors küçəsinin yuxarı
başı) adlanan məhəlləsində ancaq kasıb iranlılar yaşayırdı. Oradan o yana
zibillik, çöl-biyaban idi. Taxtadan, ağac parçalarından, paslı dəmirdən
quraşdırılmış alçaq, rütubətli daxmalar, qaranlıq zirzəmilər məskənləri idi; beş-
altı adam bir daxmada, bir zirzəmidə yaşayırdı. Ətraf çirkab, üfunətli. Axşam
düşəndə Kamenisti (Şors) küçəsi ilə üzüyuxarı hambalların, fəhlələrin axını
başlayırdı, özləri də mazutlu, palçıqlı, cır-cındır içində. Gündə on iki saat ağır
iş... Yarıtox, yarıac... Qürbətdə qaldıqları müddəti yırtdıqları mitilin sayı ilə
hesablayırdılar: üç mitil, beş mitil, yeddi mitil...
Elə ki, xəzri başlayırdı, «həmşəri palanı»nda toz əlindən göz-gözü
görmürdü; yağışda daxmaları, zirzəmiləri su basırdı... Yoxsullar yaşayan
küçələrdə, həyət-bacada palçıq dizə çıxırdı.
Yağışlar zamanı sel dağlıq məhəllələrindəki zir-zibil və palçığı gətirib
tökürdü şəhərin bazar küçəsinə, Quba (indiki Füzuli) meydanına...
İranlı fəhlə özünü yandıran günün axşamı (onsuz da gündə bir neçə
fəhlə mədəndə, quyularda, zavodda tələf olur, ya da qoçu gülləsilə ölürdü) Hacı
Zeynalabdin Tağıyev şahın şərəfinə verdiyi böyük ziyafətdə giley-güzar edir ki,
mən müsəlman olduğum halda bəs niyə mənim yox, gedib erməni Tumanyanın
evinə düşdünüz. Şah cavab verir ki, sən müsəlman olsan da, rus təbəəsisən,
Tumanyan isə mənim rəiyyətimdir. İran təbəəsidir, onun evi mənim evimdir.
Milyonçulardan biri də Hacı Hacağa idi. Sandıq milyonçusu. Şəhərdə
çoxlu mehmanxanası, karvansarası, sərnişin və yük daşıyan gəmiləri vardı.
Deyirlər ki, Hacı bir dəfə gəmiyə qalxanda matros onu tanımır, biletsiz
olduğunu güman edir, itələyir, Hacı yıxılır. Hacağanın oğlu və kürəkəni
matrosu döymək istəyəndə, Hacı cəld ayağa qalxıb onları qoymur: «Lazım
deyil! Gərək deyil! İş düşər polisə, bizi cərimə edərlər. Mənə heç nə olmayıb,
bir balaca toza batdım, onu də çırpdım, qurtardı getdi».
Hacı Peterburqa gedir, çoxlu mal alır. Ancaq limanda deyirlər ki, daha
yük qəbul etmirik, malları ancaq yazda, altı aydan sonra götürəcəyik. Əzü nəql
edirmiş ki, o qədər yükün yarım il anbardaqalma xərci neçə min manat
edəcəyini fikirləşəndə az qaldım dəli olam, baş soxmadığım idarə qalmadı, heç
nə eləyə bilmədim. Əlim hər yerdən üzüldü, başladım Fitilbörk küçələrində
hərlənməyə. İri bir kilsənin qabağına çatanda yorulub oturdum. Bir qoca mənə
yaxınlaşıb dedi ki, arxanı çarın sarayına tərəf çevirib oturma, buraya tez-tez
durbinlə baxırlar, acıqlarına gələr.
Ehtiyatsızlıq edirsən, gəlib səni tutarlar, məni də qulluqdan qovarlar,
bir tikə çörəyim var, o da əlimdən çıxar. Durdum ayağa, başladım mərmər
qəbirlərin arasında hərlənməyə; qoca kişidən xəbər aldım ki, bu qəbirlər
kimindir. Cavab verdi ki, imperatorların, onların arvadlarının, böyük
97
knyazların, generalların qəbirləridir. Bir qəbrin yanında oturub başladım
ağlamağa. Ürəyim dolu idi, az qalırdı partlasın. Heç yarım saat keçməmişdi ki,
bir də gördüm iki əfsər mənə yaxınlaşıb dedilər ki, dur düş qabağımıza gedək
bizimlə. Düşdüm qabaqlarına. Məni gətirdilər padşahın evinə. Mərmər
pillələrlə qaldırdılar, bir neçə bəzəkli otaq keçdim. Orta yaşlı hərbçi bir arvadla
pəncərədən bayıra baxırdılar. Ayaq səsinə döndülər, kişi əlindəki durbini
arvada verdi, mənə tərəf gəldi. O saat tanıdım ki, Nikolay padşahdır. Təzim
etdim. Soruşdu ki, kimsən, nə üçün gəlmisən. Arvad da gəldi yanımıza. Dedim
ki, Bakıdan gəlmişəm. Tacir babayam. Xəbər aldı ki, o qəbirlərin yanında
niyə oturmuşdun, niyə ağlayırdın. Birtəhər başa saldım ki, bizim dinimizdə
padşah yer üzünün allahıdır. Onlara ağlamaq, ruhlarına dua eləmək savabdır,
bizim borcumuzdur. Dediklərimi arvada firəng dilində başa saldı. Üz-
gözündən anladım ki, sözlərim onun da, padşahın da xoşuna gəlib. Xəbər aldı
ki, indi burda neyləyirsən. Dedim çoxlu mal almışam, amma limanda yük
götürmürlər. O, qapıdakı zabitə nə tapşırdısa, zabit dəftərçəsini çıxardıb yazdı;
sonra məni qaldığım mehmanxanaya apardı və tapşırdı ki, səhər saat doqquzda
hazır ol, gəlib səni aparacağam. Sübh tezdən qalxıb namaz qıldım, bir stəkan
qəhvə içib, başladım gözləməyə. Zabit gəlib çıxdı, məni faytona mindirib
böyük bir imarətə apardı. Qapıda qılınclı-tapançalı zabitlər o saat təzim
elədilər, qapını taybatay açdılar. Yenə böyük bir otağa girdik. Haçasaqqal,
uzunbığ, ahıl bir hərbçi ayağa qalxıb mənə sarı gəldi, aparıb yumşaq stulda yer
göstərib, oturtdu. Dilmancı çağırdılar. Hər şeyi dedim, yazdılar. Mənə iki zabit
qoşub göndərdilər limana. O saat kağızları yazıb verdilər, malları götürdülər.
Bakıya çatanda, gördüm ki, yüklər məndən tez gəlib, daşıyıblar anbarlara...
Neçə il sonra Hacı Hacağanı Peterburqa dəvət edirlər. Vağzala
düşəndə iki zabit gəlib onu qarşılayır, kareta dayanan yerə aparırlar. Hacı
Hacağa xəbər alır ki, bu araba kimindir. Başa salırlar ki, bu karetanı çar sənə
özü göndərib ki, oturasan. Hacı Hacağa Xorasan kürgünü çiyninə salır və deyir:
«Gedək, rəiyyət padşah arabasına oturmaz, padşahın arabası qabaqda gedər,
rəiyyət də onun dalınca piyada... Bunun özü böyük şərəf, böyük fərəhdir...».
Bakıdakı «Metropol» mehmanxanasını hərraca qoyurdular. Hərracın
Tiflisdə olacağı xəbər verilirdi, Hacı Hacağa gedir ora. Bədxahlar onu ələ salıb
soruşurlar ki, Hacı, burda nə gəzirsən? Sən yumşaq rezin çarxlı faytona bir
abbası verib minmirsən ki, bahadır, üç şahılıq dəmir təkərli, köhnə faytonda
gedirsən. Hərracda əlli-altmış min manat söhbəti olacaq. «Tamaşaya
gəlmişəm» deyir. Hərracda mehmanxanaya əlli min manat qiymət elan edilir və
yavaş-yavaş qalxır altmış min manata: Hacı Hacağa qışqırır: «Yetmiş min!».
Ehtiraslar təzədən soşur. Qiymət qalxır doxsan min manata. İkinci zəng
çalınanda Hacı Hacağa qışqırır: «Doxsan doqquz min manat!» Çaxnaşma
düşür. Mehmanxananı Hacı alır. Küçədə bədxahlar soruşur ki: «Hacı, bu qədər
pul hardan?» Cavab verir ki, «Faytonlara vermədiyim şahılardan!» Başqası
Dostları ilə paylaş: |