Ma’naviy-axloqiy tarbiya reja

5-ilova

«Qarama-qarshi munosabat» metodi. Guruhlarda ishlarni tashkil etish

Kishi %	O’g’il bola	Qiz bola	2-kurs	3-kurs	4-kurs	Jami
O’z tarixini yaxshi bilish	67,9	69,6	70,3	67,4	66,9	68,4
Milliy qadriyatlarni hurmat qilish	64,5	72,0	68,0	63,2	69,1	66,5
Milliy g’ururi yuksaklik	35,8	36,6	38,2	34,4	35,2	36,0
Millatlararo, dinlararo bag’rikenglik	26,3	31,7	26,0	29,0	28,0	27,7
Tajovuzkor kuchlarga qar­shi kurashuvchanlik	15,2	13,7	26,0	29,0	28,0	27,7
Oq ko’ngillik	14,4	13,2	12,5	15,8	13,7	14,1
Halollik	37,1	30,5	32,6	35,5	39,7	35,4
Kamtarlik	8,7	8,7	9,7	8,8	6,9	8,7

Sizning fikringizcha, yuksak ma’navyatli insonga qanday fazilatlar mansub?

Kishi %	O’g’il bola	Qiz bola	2-kurs	3-kurs	4-kurs	Jami
Poraxo’rlik	63,7	54,9	61,5	60,3	60,0	61,4
Tamagirlik	27,5	23,6	26,4	26,8	26,2	26,5
Manmanlik	45,5	43,2	46,1	44,4	43,7	44,9
Ikkiyuzlamachilik	46,6	62,0	50,6	49,1	52,6	50,5
Sotqinlik	47,1	48,8	50,0	47,6	43,3	47,5
Boqimandalik	12,5	14,5	11,0	13,6	16,5	13,3
Loqaydlik	28,5	30,4	29,1	29,7	27,5	28,9

Odamlarda Sizga yoqmaydigan eng salbiy illatlar nimalardan iborat?

Oila haqida tushuncha.Oila– kishilarning nikoh yoki qon-qarindoshlik rishtalari, umumiy turmush tarzi, axloqiy mas’uliyat hamda o’zaro yordamga asoslanuvchi kichik guruhi. «Jamiyat» va «oila» tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Bu bog’liqlik jamiyatning oilalarsiz mavjud bo’lmasligi hamda o’z navbatida oilaning ma’lum bir jamiyat tarkibida vujudga kelishi va yashovchanligida ko’rinadi. Oila hamda jamiyat o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlar ikki tomonlama aloqadorlik xususiyatiga ega. Har bir oila umumjamiyat talablari asosida faoliyat yuritadi. Jamiyat taraqqiyotining rivoji esa uning bag’rida mavjud bo’lgan oilalarning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy qiyofasining shakllanganlik darajasiga bevosita bog’liqdir. CHunonchi, ijtimoiy borliqning oilalar zimmasiga qo’yadigan talablari ularning manfaatlariga zid bo’lmasa, aksincha, oilalar farovonligi, tinchligini ta’minlashga yordam bersa, oilalar tomonidan ijtimoiy talablarning qo’llab-quvvatlanishi, ularning amaldagi ijrosini ta’minlash ko’rsatkichi shuncha yuqori bo’ladi.

Ota-onalar bilan olib boriladigan ishlar:

II. Ota-onalar bilan o’tkaziladigan suhbatlar.

Suhbatlar yakka va umumiy tarzda olib boriladi. Ilk suhbat chog’ida o’quvchilarni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, ularda ma’naviy-axloqiy madaniyat unsurlarini qaror toptirish muvaffaqiyatini ta’minlash kafolati bo’lgan ota-onalar va farzandlarning ijtimoiy onglilik hamda faollik darajasini aniqlashga yordam beruvchi anketa so’rovlarini o’tkazish mumkin.

• «Siz o’z farzandingizni qay darajada bilasiz?» nomli so’rovnoma mazmuni quyidagicha:
• Farzandingiz ushbu o’quv maskanida nechanchi yil tahsil olmoqda?
• Farzandingizni so’nggi o’quv yilidagi o’zlashtirish darajasi Sizni qoniqtiradimi?
• Farzandingizning fanlarga bo’lgan munosabati qanday?
• Uning fanlarga bo’lgan qiziqishini baholay olasizmi?
• Ijtimoiy munosabatlar (oila, jamoa hamda keng jamoatchilik o’rtasida tashkil etiladigan munosabatlar) jarayonidagi ishtiroki qanday?
• Farzandingiz mansub bo’lgan mikro hamda makro muhitning ma’naviy-axloqiy iqlimi kanday? U kimlar bidan do’stlashgan, ularning ma’naviy qiyofasi Sizning talablaringizga javob bera oladimi?
• Siz farzandingizga nisbatan salbiy aloqa yoki ta’sir ko’rsatganliklarining guvohi bo’lganmisiz?
• Uning oilada tutgan o’rni qanday?
• O’quv yurti yoki oila o’rtasida vujudga kelgan shaxsiy ziddiyatlari bormi?

Oila muammolari. Bular quyidagilardan iborat:

• ota-onalarning pedagogik bilimlardan yetarli darajada xabardor emasliklari;
• o’tish davri sharoitida yuzaga kelgan iqtisodiy qiyinchiliklar natijasida maktab yoshi bolalarning muayyan qismining bozor bilan bog’lanib qolib, o’qishga bo’lgan qiziqishlarining susayganligi;
• zamonaviy axborot vositalari, shu jumladan, kopyuьterning ijtimoiy hayotga tobora chuqur kirib borayotganligi, natijada uning ijobiy ta’siri bilan birga bolalarda badiiy adabiyotlarni o’qishga bo’lgan qiziqishlarining sezilarli pasayishi;
• axborot vositalari sahifalarida jangari kayfiyatdagi tomoshalar sonining ortib borayotganligi va buning oqibatida bolalarda berahmlilik kayfiyatining paydo bo’layotganligi;
• o’quvchilarning o’quv adabiyotlari bilan to’la qurollantirilmaganligi;
• noto’liq oilalarning mavjudligi hamda ular sonining ortib borayotganligi va hokazolar.

Yaponiyada ona va bola juda yaqin. Bu yaqinlik maishiy hayotda ham aks etadi: ona va bola birga uxlaydi, ona bolani uzoq vaqt ko’tarib yuradi. Birga uxlash va bolani ko’tarib yurish haqida yapon badiiy adabiyotida ko’plab eslatmalarni topish mumkin. Ona-bola aloqasi hissiy darajada aks etadi: ona bola qilayotgan hamma narsani mehr, sabr va g’amxo’rlik bilan qabul qiladi. besh yoshgacha bolaga hamma narsa mumkin. Bu ko’plab xorijliklar o’ylaganidek irodasizlik va bo’ysunmaslik emas. Bu bolada “men yaxshi va sevimliman” tushunchasini hosil qilish hisoblanadi. Qiziq tomoni shundaki, yapon ta’lim muassasalarida nafaqat ta’limga, balki tarbiyaga ham alohida e’tibor qaratiladi, ularda atrofdagilarning eng yaxshisi va eng yomoni tushunchasi mavjud emas.

Qoidaga ko’ra, bola tarbiyasi bilan ona shug’ullandi. Ular bolalar bilan ko’p vaqt o’tkazadi. Yaponlar bolani uch yoshdan oldin bolalar bog’chasiga berish  kerak emas, deb hisoblaydi. Biroq bunda kengaytirilgan oilaga katta ahamiyat beriladi: bolalar bobo va buvilar hamda boshqa qarindoshlar bilan faol muloqotda bo’ladi. Avlodlar o’rtasidagi munosabatlar ta’sirchanlik va diqqatga asoslanadi, bu yerda keksalarning fikrlari tinglanadi. Yapon ayollari o’z navbatida bolalarning  sezgirligini hurmat qiladi. Ular bolalarga ortiqcha bosim o’tkazmaydi, uyaltirmaydi, balki bolakaylarning hissiyotlarini uyg’otadi. Misol uchun, agar bola mashinani sindirib qo’ysa, yapon ona “Mashinaning joni o’g’riyapti, u hozir yig’laydi”, — deydi. Yevropalik ona esa “Bunday qilma, bu yaxshi emas. Mashinani sotib olish uchun qancha ishlash kerak”, — deydi.

Germaniya Bu yerda ko’pchilik 30 yoshga yaqinroq farzandli bo’ladilar. CHunki bo’lajak bolalari uchun ota-ona to’kin hayot ta’minlab berishlari lozim. Germaniyada bo’lajak ona homiladorligi vaqtidayoq farzandini 3 yoshlik davrigacha katta qilishda ko’maklashadigan enaga izlashni boshlaydi. 4 yoshligidan bolani “o’yin guruhiga” olib boriladi. Bu bola boshqa bolalar bilan muloqat qilib, to’g’ri rivojlanishi uchun qilinadi.

Frantsiya Bu davlatda bolalarni ertaroq bog’chaga berib yuborishar ekan. Bu ona o’z ishida malakasini yo’qotib qo’ymaslik sababi bilan qilanadi. Undan tashqari bu davlatda bolalar bog’chada tezroq rivojlanishiga ishonadilar. Deyarli chaqaloqlik vaqtidan yasliga, bog’chaga keyin esa maktabga beriladi. SHu sababli Frantsuz bolalari juda ham erta mustaqil bo’lib qolishadi. Ular o’zlari maktabga borishadi, hattoki o’zlariga kerakli narsalar sotib olib, ovqat ham tayyorlaydilar. Buvi va buvajonlar esa o’z nabiralarini faqatgina ta’til va bayramlarda ko’ra oladilar. 

Italiya Bu yerda aksincha an’anaga ko’ra buvi va buvajonlar o’z nabiralariga qaraydilar. Italiyada bog’chaga ota-onasi yo’qlar yoki bo’lmasa ishbilarmon buvilarga ega bolalar boradilar. Bu yerda katta e’tibor oilaviy ovqatlanib o’tirishlarga beriladi. Hamma yaqinlar dasturxon atrofida yig’ilganlarida, katta bir to’y bazmi bo’layotganlikka o’xshab ham ketadi. 

Britaniyaliklar farzandlarini juda ham qattiqqo’llikda tarbiyalaydilar. Kichik vaqtdanoq ota-onalar farzandlariga aniq chegaralar, talablar qo’yib, o’z his-tuyg’ularini nazorat qilishlarini o’rgatadilar. Ota-onalar farzandlariga bo’lgan mehrlarini unchalik bildirmaydilar va ularni juda ham erkalatib yuborishmaydi. Buning hammasi esa bolada yaxshi fe’l-atvor va oliyjanoblikni shaklanishiga poydevor bo’ladi deb fikrlaydilar.

Amerika Qo’shma SHtatlaridagi erkinlik bola tarbiyasida ham o’z aksini topgan. Onalar farzandlarining har soniyalik qiziqishlari va injiqliklarini qondirishga tayyordirlar. Aksariyat bolalar 4-5 yoshlarida o’yinchoqlarning barxa turi bilan tanishishadi, ko’pincha amerikalik oilalarning garaj va omborxonalari bir marotaba o’ynalgan o’yinchoqlar bilan to’lib-toshadi. Ikkinchi tomondan, go’dakligidanoq amerikalik bolakaylar «Sen eng chiroylisan, eng yaxshisan, eng aqllisan, eng qobiliyatlisan», degan so’zlarni har kuni eshitgan holda o’sishadi. Maqsad – mustaqil insonni tarbiyalash! Agarda bola xato qilsa, uni urushmay: «Yana bir marotaba harakat qilib ko’r! Sen, albatta, buni uddalaysan! CHunki sen zo’rsan!» deya qo’llab-quvvatlanadi. Albatta, bunday yondashuv kelgusida o’zining mevasini beradi.

SHvetsiyada bolalarga shakllangan shaxs sifatida qarashadi. Ularning ham o’z huquqlari va majburiyatlari bor. SHuningdek, shvedlardagi bag’rikenglik, o’zgaga, uning qarashlariga, madaniyati, dini, irqiga nisbatan hurmatda va sabrli bo’lish, agarda insonning biror-bir jismoniy yoki ruhiy kamchiligi bo’lsa, unga tengqur sifatida qarash bolalikdanoq yosh avlod ongiga singdiriladi.    

8-sinfdan boshlab o’quvchilarga «Bolalar haqida» degan fan o’tiladi. Ular oila qurish, homiladorlik, undan saqlanish yo’llari, jinsiy yo’l bilan yuqadigan kasalliklar, bola tarbiyasi va balog’at yoshida o’smirlar bilishi zarur bo’lgan barcha ma’lumotlarga ega bo’ladilar.

Angliyada bolalar bosqichma-bosqich tarbiyalanishadi. CHunki bu yerda kech turmushga chiqish yoki uylanish odatiy hol. Ko’pincha inglizlar 35-40 yoshlarida ota-onalik baxtiga erishishadi. SHuning uchun ham farzand tarbiyasiga juda katta va jiddiy e’tibor berishadi. 2-3 yoshidan boshlab unga dasturxon atrofida o’zini tutishni, tevarakdagi odamlar bilan muomalada bo’lishni, o’z hissiyotlarini yashirishni o’rgatishadi. Angliya shaharlarining ko’chalarida bolasini erkalayotgan ota-onani kamdan-kam uchratish mumkin.

Talabalar o’rtasida ongli intizom tarbiyasini tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:

• Ijtimoiy-axloqiy va ijtimoiy-huquqiy me’yorlar mohiyatini o’quvchilar ongiga singdirish, ongli intizom tushunchasini qaror toptirish.
• O’quvchilar tomonidan ijtimoiy burch mohiyatining o’zlashtirilishiga erishish.
• O’quvchilarda ijtimoiy burchni ado etish jarayonida ongli va ixtiyoriy faoliyatini tashkil etish borasidagi ko’nikma va malakalarni shakllantirish.
• O’quvchilarda kundalik hayotiy rejim asosida faoliyatni tashkil etish ko’nikmasini hosil qilish.
• O’quvchilarda mehnatni ilmiy asosda tashkil etish (mehnat va dam olish faoliyati, aqliy va jismoniy mehnat faoliyati o’rtasida o’zaro mutanosiblikning qaror topishiga erishish) ko’nikma va malakalarini hosil qilishga erishish.
• O’quvchilarda ta’lim muassasasi ichki tartibi qoidalariga bo’ysunish hissini shakllantirish.
• Intizomsizlikning oldini olgan holda intizomsizlikka qarshi kurashishga yo’naltirilgan faoliyatini yo’lga qo’yish va boshqalar.

MAVZU YUZASIDAN KEYS TOPSHIRIG’I

Mavzu: Halollik hotirjamlik garovi.

Hikoyat: SHundoq eshitdimki, bir kishini qo’ylari bag’oyat ko’p edi. U har kuni qo’ylarini sog’ib, har na hosil bo’lg’on sutni qo’y egasining oldiga kelturur erdi. Qo’y egasi ul sutga yarim hissa suv qo’shib, cho’ponga sotg’il deb berur erdi. CHo’pon unga bundoq nasihat berur erdi: “Ey xo’ja, musurmonlarga xiyonat qilmag’ilki, o’zingga zarar yetkarursan”. Ul kishi cho’ponning nasihatini eshitmadi va ul ishni qilur erdi.

Bir kecha bahor vaqtida cho’pon qo’ylarni osoyishi uchun bir sel oqadig’on past joyga qo’ymish va o’zi baland joyga chiqib uyquga bormish erdi. Ittifoqo ko’p yomg’ir yog’ib, sel oqib kelib qo’ylarni oqizib ketdi va barcha qo’ylar halok bo’ldi. So’ngra cho’pon shaharga keldi. Qo’y egasi unga dedi: “Bugun nima uchun sut kelturmading?”

Keys savollari:

1.Qo’y egasi bergan savolga cho’pon fanday javob beradi?

2. CHo’ponning xatti-harakatini Siz qanday baholaysi?

Nazorat uchun savollar:

• Oila nima? Uni o’z fikringiz bilan izohlab bering.
• Oila tarbiyasi qanday shakl, metod va vositalar yordamida tashkil etiladi va oila tarbiyasi borasidagi mavjud muammolar nimalardan iborat?
• Intizom o’quv ishlarini tashkil etishda qanday ahamiyatga ega?

№	Tushunchalar	Ma’nosi
1	Insonparvarlik
2	Ma’naviy-axloqiy tarbiya
3	Halollik
4	Qanoat
5	Sabr
6	Miqyosi nafs
7	Saxovatlilik

Mustaqil ta’lim mavzulari va ularni bajarish yuzasida ko’rsatmalar

1. SHarq mutafakkirlarining ma’naviy-axloqiy tarbiya borasidagi qarashlari.

2. Toxir Malikning “Saodat saroyining kaliti” asari tahlili.

3. Ma’naviy-axloqiy tarbiya mohiyatini yoritishga xizmat qiladigan quyidagi tushunchalar glossariysini yarating.

ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!