Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
89 təkcə ədəbiyyatın üslub sisteminə istiqamət verməklə işini bitirmədi, burada köklü bir prosesin, milli ədəbiyyat anlamında nə varsa hamısının oyanışına istiqmət verdi. Forma, üslub, məzmun, düşüncə axarında nə varsa hamısının yeni məcraya yönləndirilməsinə başçılıq etdi. Daha doğrusu, saray təsəvvüründə, siyasi mühit səviyyəsində qəlibləşmiş klassikanı böhranından (böhranın başladığı yerdən) yeninin başlanmasına rəvac verdi və onun yaradıcısı və təşkilatçısı funksiyasında çıxış etdi. Burada təkcə forma və ya məzmun baxımından oyanış başlamadı, nə varsa hamısı tarixi gerçəkliyin, yaddaşın, arxaik layın oyanışı, hərəkəti, müəyyənliyi hesabına edildi. Üslub və məzmun islahatları “lisani-rəsmisi” fars dili olan bir şəraitdə kənardan (xalq içindən) gəlib belə bir mərhələni başlamaq elə də asan və mümkün olan iş deyildi. Vaqif öz istedadı ilə Qarabağ sarayındakı bədii mühitə böhranı dərk etdirməklə yanaşı, yenini də qəbul etdirdi. Orta əsrlərin saray iddialarında, müştəbehliyin baş alıb getdiyi bir mühitdə belə vəziyyətlərin qəbulu olduqca çətin olur. Vaqif öz böyüklüyü ilə xanlığın, bütünlükdə yüz illər böyu bədii mühitin əsir etdiyi sistemin özünü əsir etdi və onu öz arxasınca aparmaq yolunu tutdu. Milli dərkin aparıcılığını və əlahiddəliyini birmənalı olaraq mühitə diktə etdi. Bu məsələnin bir tərəfidir, onun ikinci tərəfində milli düşüncənin oyanışının və aparıcı xəttə çevrilməsinin digər mühitlərə ötürülməsidir. Qarabağ ədəbi mühitində başlayan intibah bir hərəkat olaraq bütünlükdə digər mühitləri də əhatələdi. Artıq prosesin dönməzliyi bütün təfərrüatları ilə göründü. Ədəbiyyatın Vaqif mərhələsi başladı. M.P.Vaqif onu da əlavə edək ki, bunları gahdan, hansısa yoxluqdan gətirmədi. Sadəcə olaraq milli olanlara əsaslanmaqla “lisani-rəsmisi” fars olanlara bu aqibəti yaşatdı. 90 Oğuz-qıpçaq mədəniyyətinin daha arxaik qatları ilə bağlantının təminatçısına çevrildi. “Çoban ədəbiyyatı” adı ilə vurğu- lananların qeyri-adilik gücünü ortaya qoydu və M.V.Vidadi, Ağqız oğlu Piri, Sarı Çobanoğlu ilə birgə özü onun bayraqdarına çevrildi. Ozandan, aşıqdan gələn layın, epos təfəkkürünün, milli anlam və əxlaqın, kodlaşmış sistem və klişelərin bərpası və hərəkəti istiqamətində ciddi nümunəyə çevrildi, ədəbi düşüncənin yönünü bura istiqamətləndirdi. Ozandan, aşıqdan gələnlərlə təkyədən, zaviyədən gələnlərin ortaqlıq nöqtəsini tapdı və bu yolun gərəkliyini, dönməzliyini təqdim etdi. Ruh etibarilə isə daha çox məhz ozan-aşıq xəttində olanlardan qidalandı. Xalq mərasimləri, elat həyatı, bayatı harayı, nəğmə həzinliyi, nağıl sehri, səmavilər, qəhrəmanlıq hekayətləri Vaqif yaradıcılığının baza təminatçısına çevrildi. Məhz belə bir zənginliklə Qarabağ ədəbi mühitinə daxil olan M.P.Vaqif saray mühitinin təsirinə düşməli olduğu halda, mühiti öz təsirinə saldı. Qarabağ ədəbi mühiti M.P.Vaqiflə və M.V.Bidadi ilə zənginləşdi. Onu da əlavə edək ki, elə XVIII əsr intibahı M.P.Vaqif və M.V.Vidadinin ruh yaxınlığında mövcud ucalığı fəth etdi. Vidadinin Qarabağa gəlişi ilə bağlı mənbələrdə bir- birinə yaxın və fərqli müxtəlif səpkili mülahizələr söylənməkdədir. F.Köçərli bu məsələlərlə bağlı yazır: “Səhihi budur ki, Molla Vəli Vidadini onun dostu Vaqif çağırıb Qarabağa gətiribdir. Və burada Cavanşir uyezdində məşhur “Gülüstan” adlanan yerdə - ki, sabiqdə xırda bir xanlıqdan ibarət imiş, - Molla Vəli Vaqifin vasitəsilə ora xanının hüzurunda müqərrəb və möhtərəm şəxslərdən biri olubdur. Bu əhvalın doğruluğunda Vaqif ilə onun arasında vüqua gələn müşairə dəlalət eləyir” (60, 194-195). Doğurdan da, bu 91 mülahizələr M.V.Vidadinin bu və ya digər dərəcədə (müəyyən zaman müddətində) Qarabağ mühiti ilə bağlılığını düşünməyə şərait yaradır. Biz onun mahiyyətini, hansı zaman müddətində Cavanşir eli ilə bağlılığını aydınlaşdıra bilmirik, ancaq olan budur ki, belə bir hadisə vardır. Ey Vidadi, genə xan qulluğunda, Qaim olub, nə qiyamət eylərsən? Yaman gözdən Allah özü saxlasın, İxlas ilə, kişi, xidmət eylərsən. Belə dursan o qapıda qışü yaz, Yetişərsən bir çörəyə sərəfraz, Bu doğru yolundan əgilsən bir az, Yəqin bil ki, çox xəyanət eylərsən. (62, 86). M.Y.Qarabağinin verdiyi bu nümunə bütün mahiyyəti ilə M.V.Vidadinin xan qulluğunda olmasını və oradakı nüfuzunun artan istiqamətə getdiyini düşünməyə əsas verir. F.Köçərlinin də belə bir məsələni xüsusi olaraq vurğulaması oradakı bağlantıların yaxşılığa doğru istiqamətlənməsini təsdiqləyir. Cavanşir xəlqilə ol qohum - qardaş, Qazaxın sözünü heç eyləmə faş, Demənəm dinini eylə qızılbaş, Əqlin olsa, özün, əlbət, eylərsən. (60, 195) Aydınlıq üçün M.V.Vidadinin də cavabı xüsusi maraq doğurur ki, F.Köçərli həmin cavabdan bir bənd nümunə verir. 92 Dovtələb oluban gedibsən xandan, Ölüncə çıxmanam ta Gülüstandan, Sən hərgah çalışsan habelə candan, Hər nə desən, bil, aqibət eylərsən. (60, 195) Bütün bunlar tarixi fakt olaraq məsələnin daha ətraflı təhlilini, aydınlaşmaların aparılmasını gərəkli edir; çünki biz onu da vurğulamağı zəruri bilirik ki, Vaqif böyüklüyündə bir Vidadi əzəməti oturur və bunların hər birisi ədəbiyyatda olan intibahı şərtləndirir. Məhz F.Köçərlinin vurğuladığı və M.P.Vaqiflə M.V.Vidadinin yazışmalarındaki informativ bilgilər artıq mədəni düşüncənin Qarabağ mühitinə yönlən- diyini düşünməyə əsas verir. Biz ədəbiyyat müstəvisində məsələləri təhlil edirik, lakin mədəniyyətin digər sahələri də eyni intibahı yaşayırdı, bunu maddi mədəniyyət abidələri nümunələri, etnoqrafik materiallar, musiqi sahəsində görü- nənlər də bir daha təsdiqləyir. Ağırlıq mərkəzi isə bədii düşüncənin, poeziyanın üzərinə düşürdü və meyar faktı M.P.Vaqif yaradıcılığı idi. Ona görə də müxtəlif məzmunlu müraciətlərdə böyük şairin yüksək yaradıcı təbi, “müdərrisə bərabər”liyi, “əsrində şairlərin xanı olması” bir ardıcıllıqla vurğulanır. Bu gövhər sözlərin, ey alicənab, Tamam aşiqlərin səminə gəlmiş. Fəsahətdə, bəlağətdə sənin tək, İnanma ki, ruyi-zəminə gəlmiş. Bu əsrdə şairlərin xanısan, Müdərrisə bərabərsən, yəni sən, Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|