Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
79 formulların sxematikliyi, dil sistemi və s. bunu göstərir və ancaq bu bütünlükdə türk düşüncə tərzindən uzaqlaşmaya da gətirib çıxarmır; çünki yaradıcılıqda aparıcı xətlərdən biri məhz milli ruhun yaşarlığıdır ki, Nizami də buradan çıxış edir. M.Füzulidə isə məsələnin mahiyyəti islam və türk düşüncə tərzində yeni modelin müəyyənləşməsi istiqamətində olanlardır ki, o da özünü müxtəlif çalarlarla, anadilli ədəbiyyatın klassik nümunələrini yaratmaya üstünlük vermədən, ərəb və fars dilli nümunələr yaratmaya, İslam mədəniyyətinin mədəni təfək- küründə qəliblənmiş modellərə yeni çalar vermə və öz təsirində böyük bir yaradıcı nəsli saxlama, onu yeni düşüncəyə istiqa- mətləndirmədir. Artıq “XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəl- lərindən başlayaraq qəzəl bir poetik janr kimi tarixi səlahiyyətini itirir, qoşmanın, bayatının ədəbi-estetik nüfuzu artır, beləliklə estetik təfəkkürün standartları dəyişir, - həmin proses əslində bu cür gedir: qəzəl poetik strukturca o qədər demokratikləşir ki, tipologiyasını itirir” (24, 128). Burada tipologiyanın itirilməsinin mahiyyətində dayanan mühüm məsələ milli dərkin, etnosun özünəqayıdışının, daha doğrusu yüz illər boyu orta əsrlərin keşməkeşlərindən süzülüb gələn, siyasi mühitlərin məngənəsində sıxılan xalq ruhunun yeni mərhələyə daxil olması idi. Çünki bir etnosda iki eyni səviyyəli mədəniyyət layının olması mümkünsüzdür və türk düşüncəsində də bu iki lay eyni mənbənin hadisəsi kimi qəbul olunmazdı və bunun hansısa biri sonranın faktıdır və gəlmə, sonradan əlavə kimi görünür. Klassik ənənənin Füzulidən sonrakı taleyinin enən istiqamətdə təzahür olunması artıq mövcud boşluğun doldurulmasını bir zərurət olaraq aktual- laşdırırdı. M.P.Vaqif baş verən proseslərin axarında bir günəş kimi parladı və gediləcək yolun axarını müəyyənləşdirdi, daha 80 doğrusu yaranmış ehtiyacı Qarabağ xanlığı da daxil olmaqla ödədi, onu istiqamətləndirdi. Zəkası və istedadı ilə təkcə xanlığın fəaliyyətinə istiqamət vermədi, həm də mühitin gələcək anatomiyasını müəyyənləşdirdi. Bunlar hamısı bədii düşüncədəki yaşanan boşluğun doldurulması və türk şeir ənənəsinin uzun əsrlər boyu öləziyən, etnosun aşağı təbəqəsi arasında yaşayan, siyasi elitada ikinci, onuncu kimi qiymətləndirilən dəyərlərin özünə qayıdışı idi. Bunun isə bayraqadarı, arxa cərgədən aparıcı sferaya gəlişinin memarı məhz M.P.Vaqif, M.V.Vidadi istedadı idi ki, min illik bir ənənəyə, saray mühitində pardaxlanıb pərvazlanan bədii düşüncəyə elə saray mühitindən də zərbə vurdu. Lakin bir məsələni də əlavə edək ki, bu iddiamızla biz klassik ənənəyə elə də üsyankarlıq mövqeyindən yanaşmırıq. Azərbaycan ədəbiyyatının zənginlik gücünün mühüm bir layı məhz buradadır və buradan ədəbiyyatımızın böyük dühaları dünyaya boylanıb və ədəbiyyatımızı öz zəngin istedadları ilə zənginləşdirmişlər. Şərq ədəbiyyatının əzəmətini bir qədər də artırmış, fundamental islam mədəniyyətinə, türk bədii məkanına horizontal və vertikal müstəvidə bir genişlik və axarlılıq gətirmişlər. M.V.Vidadinin, M.P.Vaqifin klassik üslubda yazdıqları nümunələr də bu yaşarlığın və klassik ədəbiyyat düşüncəsində olanların yaşadılması və gələcəyə daşınmasıdır. Bizim düşüncəmizdə olan budur ki, yaranmış tənəzzülün, klassik ənənədəki geriləmədə özünü göstərən boşluğun yerinin yeni ilə, daha doğrusu, etnosun özünün olan ilə doldurulmasıdır. Bunu isə M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, Sarı Çobanoğlu, Ağqız oğlu Piri kimi sənətkarlar başlayıb, Qarabağ xanlığında Vaqif zirvəyə çatdırdı. Daha doğrusu, öz adı ilə bağlanacaq Vaqif məktəbində reallaşdırdı və bütün 81 mexanizmləri, təfəkkür sxemləri, estetik kateqoriyaları, dinamik mənzərəsi ilə müasirlərinə və özündən sonra gələnlərə təqdim etdi. Ədəbi-nəzəri məkan, təkrar edirik, birmənalı olaraq Azərbaycan ədəbiyyatının keçib gəldiyi yolda Nizami ədəbi məktəbi, Füzuli ədəbi məktəbi, Vaqif ədəbi məktəbi adını vurğulayır. Təəssüfləndirici odur ki, Vaqif duhasının boyartımını biz elə də ardıcıllıqla izləyə bilmirik və bunun da səbəbini bəzi məqamlarda qeyd etmişik və burada da vurğulayırıq ki, Qarabağ xanlığına gəlişinə qədərki yaradıcılığı haqqında əsaslı bir mənbəyə rast gəlmirik, Əlbəttə bu bir qədər ağrılı, həm də acınacaqlı görünən məsələdir. Azərbaycan ədəbiyyatı inkişaf tarixi boyu belə kifayət qədər ciddi ağrıları yaşayıbdı və Vaqifin də belə bir vəziyyətlə qarşılaşması olanlar müqabilində elə də yaşanmamış deyildir. Bu gün biz klassiklərimizin yaratdığı böyük sənət abidələrini dünyanın müxtəlif yerlərindən tapırıq və bütün dünyanın nadir inciləri arasında səpələnmiş, itib-batmaq qorxusu ilə yaşayan bu abidələrin tapılmasına sevinirik, əlbəttə şükürlər oxuyuruq ki, hansısa bir əlyazma tapıldı. Buna məcburuq da, ancaq bəlkə də yüzlərlə, minlərlə sənətkarlar var ki, tarixin dolanbaclarında yox edilmiş, itirilib, batırılmış, hansısa müstəbidin iddiaları ucundan izi belə itirilmişdir. Çünki böyük mədəniyyət yaradıcılarının, cahanşümul düşüncə ilə yaşayanların taleyində bu cür yazılar da olur. F.Köçərli Vidadi, Vaqif, Zakir timsalında bir məqamı vurğulayır və bu bir neçə baxımdan mühiti və dövrün tendensiyasını aydınlaşdırmaq üçün dəyərli fakta çevrilir. “Mühəssəlül-kəlam, hər bir şairin kəlamında başqa bir məlahət və lətafət var ki, əhli-dil və ərbabi-zövqü kamal onları oxuduqda dərk eləyir və hər o şey ki, qəlb ilə hiss Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|