Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
208 Söyləyəcək öz yurdunun qəhrəmanlıq nağılını. (92, 54). Bütün bunlar və bu kimi faktlar ozandan aşığa gəlişin keçidinin dərvişlə, təkyə ilə, sufi ocaqları ilə birbaşa bağlılığını təsdiqləmək gücündə görünmür. Təkrar edirik, əlbəttə təkyə ilə aşığın arasına elə də ciddi sədlər çəkmək də mümkün deyildir, ancaq mübahisəli görünən ozandan aşığa gəlişin yolunda təkyələrin aparıcı funksiyası, aşığın təkyələrə bağlanması hadisəsidir. Vaqifə gələn yolda bu iki xətt; həm ozanlıq / aşıqlıq, həm də təkyələr ciddi fakt və təsir bolluğu ilə müşahidə olunur. XVIII əsr Azərbaycan poeziyası bir mərhələ olaraq öz qaynağını bu iki xətdən alır və hər iki xətt də özlüyündə xalqın olan kimi, onun ruhuna, milli düşüncəsinə biçilmiş və onu ifadəyə köklənmişdir. Burada müəyyən məqamlarda siyasi hakimiyyətlə yaxınlaşmaq, ağır dönəmlərdə bir nöqtədən çıxış etmək düşüncəsi olsa da, daha çox və bəlkə də bütün mahiyyəti ilə xalqı ifadəyə köklənmişdi. Yunis Əmrədən bir nümunəyə diqqət yetirək. Yenə seyr eylədi könlüm, Dostun camalın arzular. Hicrinə qatlanmaz daha, Dostun camalın arzular. Hər kim uğrasa bu dərdə, Tapar o himməti ərdə, Açılınca gizli pərdə Dostun camalın arzular. (40, 113) Aydınlıq üçün bir başqa nümunəyə də diqqət yetirək: 209 Bir qaydada qalmayaq gəl, Gəl dosta gedək, gəl, könül! Həsrət ilə ölməyək gəl, Gəl dosta gedək, gəl, könül! Gəl biz gedək can durmamış, Surət tərkini vurmamış, Araya düşmən girməmiş, Gəl dosta gedək, gəl, könül! (40, 75). Şah İ.Xətai yaradıcılığından bir nümunəyə diqqət yetirək və Yasəvi / Əmrə / Xətai xəttində texnoloji təfəkkürün inkişaf sxemlərində sabitləşmənin özünü göstərdiyi bir fakt kimi müşahidə olunur. Gəl, könül, incimə bizdən, Qalsın, könül, yol qalmasın! Əvvəl-axır yol qədimdir, Qalsın, könül, yol qalmasın! Bağçada açılan güldir, Mənayi söyləyən dildir, Pəs, əzəldən qədim yoldir, Qalsın, könül, yol qalmasın! (84, 28). Göründüyü kimi, orta əsrlərin dərinliklərindən gələn dərvişliyin ortaya qoyduğu sistem türklük müstəvisində çıxış etməklə öz qaynağını etnosa, onun yaddaşında olan kanonik sxemlərə bağlayır. Təkyələrdən, zaviyələrdən gələnlər ilahi bilgilərdən, əxlaqi-mənəvi zənginlikdən çıxış etməklə bir 210 istiqamətdə toplumun sabahına sahiblik missiyasını yerinə yetirirdilər. M.P.Vaqifə bədii düşüncənin rəngarəngliyi müstə- visində əriş-arğac yollar gəlir. Bu yolların ən güclü qaynağı ozandan, aşıqdan gələnlərdi ki, bu da böyük sənətkarı bütün yaradıcılığı boyu izləmiş və onu zirvələrə, Azərbaycan şerinin intibahını müəyyənləşdirən statusa gətirib çıxarmışdır. Çünki göz açdığı yurd yerləri Vaqifin könlünü sazla dinləndirmiş, onun ruhuna isti, həlim bir qılıq qatmışdır. Qazaxda coşub- çağlayan könül rübabı Qarabağda əlçatmazlıqlara ucalmışdır. Ə.Abid bir məsələni xüsusi vurğulayaraq yazır: “Əruz vəzni saray ətrafında vücuda gələn bütün mənzum məhsullara zəminə olurkən, heca vəzni də çadır ədəbiyyatı sahəsində qiyməti azalmağa üz tutmaqla bərabər, kendi təbii seyrində davam edirdi; hətta bu vaxta qədər əvami və təşkilatsız bir tərzdə irəlilərkən əruzun sarayına müqbil özünə təkyəyi müdafiə mərkəzi bulmuşdu” (1, 153). Bütün təfsilat və mahiyyətin aydınlığı buradadır, yəni hecanın imkişaf taleyi, genetikası ilə əlaqədar söylənən mübahisələrin, fikir ayrılıqlarının mənbəyi və dolaşıqlıq nöqtəsinin başlanğıcıdır. Ona görə də mübahisələrin, ziddiyyətlərin də elə başlanğıc qaynağı buradır. İslamın gəlişi və saray mühitində baş verən əruz vəzni ilə bağlı proseslər, üstəgəl ərəb və fars dilində yazmaya zorlanma, sarayların ali təbəqəsi, hökmdardan tutmuş çevrəsindəkilərə qədər güclü bir axının meydana gəlməsini şərtləndirdi. Bu ana dilindən kənar olanlar və milli düşüncənin bu və ya digər dərəcədə sarsıdılmasına yönəlmiş proseslər idi ki, uzun müddət intibah hadisəsi olaraq özünü göstərdi. Başlanğıcından böyük ideoloji və mədəni sistemin ortaya qoyulmasına istiqamət verdi, fundamental islam mədəniyyəti, islami dəyərlər sistemini formalaşdırdı. Bəşər sivilizasiyasına 211 uzun əsrlər boyu xidmət edəcək və faydalı olacaq siyasi, ideoloji, bədii-estetik bir layın dinamik hərəkatına istiqamət verdi. Saray mühiti bu zənginliyə sahiblik etdi və bir missiya olaraq onun inkişafının qayğısında durdu. Belə olan halda, ziddiyyətlərin, gərginliklərin, bir qədər də mədəniyyətlərin toqquşmasına heca vəzni ilə olanların, Ə.Abidin təbirilə desək “çadır ədəbiyyatı”nın böhranı, enişi başladı və bu tənəzzül prosesi kimi göründü. Təkyələr isə mövcud şəraitdə bundan daha çox yararlanmaqla böyük çoxluğu özününküləşdirmək yolunu tutdu, Saray şəraitində və onun çevrəsində parlayan mədəniyyətə alternativ olacaq daha əski layın, doğma olanın oyanışına üstünlük verdilər. “İnsan məzhəbi”ndə olan müxtəlifliklərlə, bəzən xalqla siyasi hakimiyyət arasında vasitəçi, bəzən də başdan-başa əks mövqe nümayiş etdirməklə pozulmuş nizamın bərpasına başladılar. “Çadır ədəbiyyatı” burada başlıca təsir faktı oldu və milyonların mənəvi ehtiyacının təminatçısı kimi göründü. Daha dəqiq desək, təkyələr bundan yararlanmaqla özünün oyanışına, hərəkatın uğurlarına əsas oldu. Ozandan, etnos düşüncəsindən gələnlərin, qəlibləşmiş mədəniyyət formullarının yeni müstəviyə daxil olması və güclü bir axına çevrilməsi halı yaşandı. Vaqif bu xətdə intibah hadisəsi olaraq bir toplum kimi hamısını özündən (daha doğrusu içindən) keçirdi. Ə.Yasəvi, Yunis Əmrə, Şah Xətai, M.Əmmani xəttində olanlara, daha çox isə Dədə Qorqud, Qurbani, Abbas Tufarqanlı xəttinə üstünlük verməklə M.Füzulidən sonra klassik üslubun yaşadığı böhranı dərinləşdirdi, bir qədər də dəqiq desək klassik ədəbiyyata böhran yaşatdı və yeni bir intibahın, milli yaddaşın daha dərin qatlarında olanların intibahına çevrildi. Gəlinən nəticə, reallıq Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|