Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MOLLA VƏLİ VİDADİ VƏ MOLLA PƏNAH VAQİF
212 bundan ibarətdir, bütün müşahidələr son olaraq bunu qərarlaş- dırmağa əsas verir. Bütün baş verənlər, ədəbi axınların gərginliyi, ziddiyyət və təlatümlər, üslub toqquşmaları təfərrütı ilə Qarabağ xanlığından, Qarabağ ədəbi mühitinin çevrələdiyi ərazilərdən boy göstərdi. Əlbəttə burada M.P.Vaqifin düşüncəsinin, zəngin poeziya qaynağının əsasında duran, onun qan daşıyan damarlarını təşkil edən Qazax mühitinin və Vaqiflə bir yerdə Qazax mühitində çağlayan M.V.Vidadinin, Ağqız Oğlu Pirinin, Sarı Çobanoğlunun rolu və funksiyası az deyildir. Bunun əsasında isə min illər boyu ozanların, aşıqların yaradıb sosial sferaya təqdim etdiyi fundamental mədəniyyət, türk bədii- estetik düşüncəsinin mədəniyyət sistemi dururdu. Əhməd Yasəvi hecadan bir forma olaraq bəhrələnməklə coşub çağlayan ilslam bədii-estetik təfəkküründə bu xəttə sahiblik və qoruyuculuq missiyası ilə yanaşdı, zamanında bunun gərək- liyini duyub ona nümunə oldu, “daha əski zaman məhsul- larındakı vəziyyətindən ayıran mütəkamil bir şəkil verməsə” əlahiddəliyini göstərdi. “Vəznin təkyələrdə tutulmasına yardımçı oldu” ki, bu da sonrakı orta əsr ritmik mühitində xalqın olanın təkyə tərəfdən də qorunuşuna və gələcəyə daşınışına mümkün olanı etdi. Ə.Abidin “asil bizdə hecanın inkişafı məşhur xalq şairi Kərəmdən sonradır” qənaəti bir mərhələ kimi məsələyə yanaşmanı zəruri edir, halbuki burada bu tezis həm də Kərəmə qədər olan hecanın janr texnologiyasının aydınlaşma gərəkliyini şərtləndirir. Ən güclü tərəf kimi qopuzdan saza, ozandan aşığa daşınanaların (istər saz havaları olsun, istərsə də şeir formaları) fonopoetok, morfopoetik, sintaktik mətn tiplərinin arxitektonikasını, ritmik məzmunu aydınlaşdırmağı gərəkli edir. 213 M.P.Vaqif bütün bu çarpaz xətlərdə bir intibah hadisəsi kimi daha ucalıqda görünür, mühitdə nələrlə, hansı keyfiyyət göstəriciləri ilə xarakterizə olunması müstəvisində maraq doğurur. Ə.Abid böyük sufi şairi Y.Əmrə ilə bağlı bir məqama diqqət yetirir ki, “Yunis Əmrəyə qədər zəif və cılız bir şəkildə gələn heca, onda tamamilə yeni bir cöhrə ərz etdi. Əsərlərində qədim hecanın ibtidai etradı hiss olunmaz. Yunis Əmrənin hecası heca ahəngi deyil, misrası ahəngə malikdir” (1, 156). Onuda əlavə edək ki, bu təkamül bir proses olaraq etnosun özünün ruhi ehtiyacının ödənilməsi kimi görünür. Məhz bunun nəticəsidir ki, “Qarabağ xanının sarayında oturan Vaqif də ən lirik parçalarını heca vəznilə yazıyordu... Vaqifin qüvvətli şairliyi nəticəsində heca vəzni, müasirlərinin haman həpsi tərəfindən kullanılıyordu. Bizim ədəbi sahəmizdə on birli hecanın on yeddi və on səkkizinci əsrlərdə çox məqbul olması Xətai ilə başlayan və Kərəmlə qüvvət və şəxsiyyət qazanan hərəkatın nəticəsidir. Vaqifin hecası – aşina olduğu klassik ədəbiyyat tərbiyəsi dolayısilə - Xətai və Kərəmdən çox fərqli və bişkindir. (1, 165). Görkəmli ədəbiyyatşünas M.F.Axundov bu zənginlikdə Vaqif və Zakir müqayisəsinə də diqqət yetirir, dinamikanın, bütünlükdə bədii məkanın olanları kontekstində qiymətləndirmə aparır. Ə.Abidin Qarabağ xanlığı və digər xanlıqlar səviyyəsində münasibəti, məsələyə konseptual yanaşması daha təfərrüatlı sinxron və diaxron münasibətlərin də ortaya qoyulmasını aktullaşdırır. 214 MOLLA VƏLİ VİDADİ VƏ MOLLA PƏNAH VAQİF Bütün təhlillər, şərhlər, aparılan elmi-nəzəri müşahidələr bir faktı zərurət kimi ortaya qoyur, bu da ondan ibarətdir ki, M.V.Vidadi və M.P.Vaqif yaradıcılığı XVIII əsr Azərbaycan şeirinin düşüncə və meyar faktorudur. Ümumiyyətlə, XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xüsusi mərhələdir və bu mərhələni şərtləndirən, xüsusi məna və özəllik verən bu iki böyük şəxsiyyətin yaratdıqları möhtəşəm sənət abidələridir. Bunların bir-birindən ayrılması və fərdi şəkildə təhlillərə cəlb olunması nə qədər nəzəri, konseptual mülahizələr yürüdül- məsindən asılı olmayaraq yenə də araşdırmalara ehtiyac doğu- rur. Vaqif böyüklüyü bir müstəvidə Vidadi özünəməxsusluğu, bədii-estetik düşüncəsinin sxemləri daxilində açılır, eləcə də əksinə Vidadinin sənətkarlığı, onun həyat fəlsəfəsi Vaqiflə müqayisəsiz birtərəflidir. Bütün deyilənlərə, fərqli baxışlara baxmayaraq, bu belədir və sırf reallıqdır. XVIII əsr Azərbaycan şeirinin uğurları, yeni sferaya daxil olması, dinamik mənzərəsi bu iki ustadın yaradıcılıq ruhu, yaratdığı poetik nümunələrlə reallaşır. Əlbəttə buraya Vaqif və Vidadi ilə yaxınlıqda olan Ağqızoğlu Piri, sarı Çobanoğlunu da əlavə etmək gərəyi yaranır. Onların şəxsi münasibətləri, şeirlərində olan ruhi bağlantılar, bədii-estetik düşüncə və dünyagörüş yaxınlıqları bu inkişafı şərtləndirmiş, ədəbiyyatın Füzulidən sonrakı məcrasında yaranan və getdikcə dərinləşən boşluğu doldurmuşdur. Mövcud mənzərənin isə yeni məcraya yönləndirilməsi ilə ədəbiyyat Füzulidən sonrakı təxminən iki yüzillik zamanın sıxıntılarının sonuclanması ilə baş verirdi. Onu da bir reallıq kimi əlavə edək ki, nə Vaqif, nə Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|