Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik dövrdə maşınqayırma 91
miş xətlərlə üst–üstə düşən halda əsas lövhə taraz vəziyyətə gətirilir. Bu nivelirin küləkli havada tətbiqi üçün, qurğunun yüklərinin külək tərəfindən tərpənməsi zamanı xətaların yaranmasını nəzərə alaraq, Vitruvi əlavə olaraq əsas lövhənin ortasında su tökmək üçün uzunluğu 1750 mm, eni 18,5 mm və dərinliyi 28 mm olan dördkünc yuva nəzərdə tutur. Bu yuvaya su tökdükdən sonra, suyun səviyyəsi əsasında lövhəni tarazlamaq olur. Vitruvinin X kitabında sözü gedən “Maşınqayırmaya” keçməzdən əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki, o dövrdə “maşınların hazırlanması” bizə hal-hazırda məlum olan maşınqayırma qədər məhdud olmamış və ağacdan hazırlanmış maşınlarla bərabər, ağac karkaslar və başqa gövdə konstruksiyalarının hazırlanmasını özündə cəmləşdirən sahələri də əhatə etmişdir. Kitabın girişində Vitruvi tikinti haqqında muqavilə bağlanması və onun uğurla həyata keçirilməsi üçün təlimatlar haqqında yazır və sonuncu abzasda maşınların bu müqavilələrin həyata keçirilməsində rolunu qeyd edir [1.42]: “ Bu təkcə şəxsi evlərin tikilməsində yox, həm də məmurlar tərəfindən təşkil edilmiş, gecikmə hallarına yol verilməyən və hər şeyin tələsik şəkildə aparıldığı bayram oyunlarında, haradakı, qladiatorların forumda çixişları və ya teatrda xalq üçün çixişlar zamanı oturacaqları və çətirləri çəkmək üçün qurğuların düzəldilməsi və ümumiyyətlə səhnədə maşınların köməyi ilə xalqa təqdim olunan dekorativ qurğuların düzəldilməsi zamanı da belə olmalıdır. Bu işləri görmək üçün dərin düşüncəyə və savada malik bir şəxsə ehtiyac var, maşınların tətbiqi haqqında məlumatlara və xususi biliklərə malik olmadan bunların hazırlanması mümkün deyil...Və nə qanun, nə də vərdiş göstərişləri bunu məcbur edə bilər. Hər il Petarlar və Aedilen oyunları (döyüş səhnələri) maşınlarla düzəldilmiş qurğuların köməyi ilə hazırlandığından, mənə elə gəlir ki, nəhayət mən əvvəlki kitablarda binalar haqqında bəhs etdiyimdən, bu kitabda ümumi əsərin yekunu olaraq maşınqayırmanın əsaslarını uyğun ardıcıllıqda göstərişlərlə izah edim”. Antik dövrdə maşınqayırma 92 Vitruvi kitabın I fəslində o dövr üçün tipik olan, yalnız ağacdan hazırlanmış maşınlara tərif verməklə başlayır:”Maşın bir-biri ilə
Maşınların qısa tərifindən sonra bu fəsildə daha yeni bir tərifə, “alət”in tərifinə rast gəlinir. Burada maşınların daha mürəkkəb olması və bir neçə mexaniki hərəkəti yerinə yetirə bilməsi və bunun üçün bir neçə işçi qüvvəsinin tətbiq olunması qeyd olunur, məsələn, ballistlər, preslər və s. Alətlər isə mütəxəssislər tərəfindən yalnız bir işçi qüvvəsinin təsiri ilə məqsədli tətbiq edilir. Alətlərin tətbiqi kimi, torna dəzgahında çarxın tətbiqi, kotan, araba və gəmi misal gətirilir. ΙΙ fəsil qaldırıcı maşınların təsviri ilə başlayır. Öncə o, qaldırıcı maşınların düzəldilməsi ardıcıllığını izah edir. “Qaldırılan yükə uyğun olaraq yuxarıya iki ağac tir qaldırılır, bunların yuxarı ucları bir-biri ilə birləşdirilir. Tirlərin aşağı ucları bir-birindən müəyyən qədər aralanaraq, ayaq üstə qoyulur və kəndirlərin köməyi ilə yuxarı ucundan bağlanaraq dörd istiqamətdə yerlə bərkidilir (şəkil 1.55). Yuxarıdan dördkünc çərçivənin içərisində oxda hərəkətli yerləşən diyircəklər (polipast) asılır. Kəndir ortadakı diyircəyə dolanaraq aşağıdakı diyircəyə keçirilir. Sonra kəndir yuxarıdakı diyircəyə dolanaraq sərbəst ucu tirlər arasından aşağıya dartılır. O biri ucu isə yükü bərkitmək üçün nəzərdə tutulan üzüyə bağlanır. Dördkünclü tirlərin arxa tərəfində ayaqların bir-birindən çox aralı olan yerində sağanaq bərkidilir və bu sağanaqda val oturdulur. Valda kəndiri keçirmək üçün iki deşik nəzərdə tutulur. Kəndirin digər ucuna ikibaşlı metallik çəngəl, onun dişləri isə öz növbəsində qaldırılacaq daşın üzərindəki deşiklərə keçirilir. Əgər kəndirin o biri ucu vala sərt bağlanaraq val əl ilə fırladılırsa, onda kən- Antik dövrdə maşınqayırma 93
Şəkil 1.55. Qaldırıcı kran.
dir vala dolanaraq gərilir və yükü yuxarıya lazım olan yerə qaldırır. Bu növ, 3 diyircəklə işləyən qaldırıcı maşınlar Trispastos (üç pilləli) adlanır. Əgər aşağı tərəfdə iki diyircək və yuxarıda üç diyircək bərkidilərsə, onda belə maşınlara “Pentaspastos” (beş pilləli) deyilir.” Sonra Vitruvi iri həcmli yükləri
asanlıqla qaldırmaq üçün
işlədilən maşınların saz- lanması metodunu təsvir edir. Bunun üçün
yuxarıda təsvir olunmuş
krandan fərqli
olaraq ucundan yük asılmış kəndir əl ilə fırladılan vala yox, onun
uzərindəki çarxa bağlanır (şəkil 1.56). Yunanlar bunu Ampirion adlandırırlar. Bu çarx öz növbəsində kəndirin köməyi ilə iri qolu olan vala bağlanır. Birincidən fərqli olaraq Vitruvi burada qoşa diyircəklərdən istifadə olunmasını təsvir edir. Kəndiri 3 cərgədə yerləşmiş qoşa diyircəklərdən müəyyən ardıcıllıqla keçirdikdən sonra, ağır yükün qaldırılmasına tətbiq edilən işçi qüvvəsini bir neçə dəfə azaltmaq mümkün olur (şəkil 1.56). Daha bir variant yüklə bağlanmış kəndirlə əlaqədə olan valı fırlatmaq üçün bu vala iri diametrli barabanın bərkidilməsindən ibarətdir. Barabanın içərisindəki adam irəliyə hərəkət etdikdə, onun ağırlığının təsirindən baraban fırlanır və nəticədə kəndir vala dolanaraq diyircəklərin köməyi ilə ağır yükü asanlıqla qaldırmağa imkan verir (şəkil 1.56). Bundan əlavə Vitruvi konstruksiyaca sadə olan qaldırıcı qurğunun təsvirini verir. Burada bir tirdən və 4 ötürməli diyircəklərdən istifadə edilərək nisbətən kiçik həcmli yükləri qaldırmaq olur.
Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|