Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müsəlman elmi 116
lılardan götürmələrinə baxmayaraq onlar bu texniki vasitələrdə əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirmə və yeniləşmə aparmış, seqmentli dişli çarxları, müəyyən avtomatik tənzimləmə sistemləri və hidravlik qurğuları tətbiq etmişlər. Onların işlərinə həmçinin müxtəlif saatlar və alətlərin, qənd istehsalı və bitki yağlarının çıxarılması üçün maşınlar aid idilər. Bu maşınlardan bəziləri bu günə kimi bizə gəlib çatmışdır. O dövrdə körpü və su bəndlərinin tikintisi geniş yayılmışdır. Çaylar üzərində qurulmuş su dəyirmanları su enerjisindən istifadə edərək müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilirdi. Bu məqsədlə ilin mövsümündən asılı olaraq suyun səviyyəsini sabit saxlamaq üçün su bəndlərindən istifadə edilirdi. Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, bu enerjidən hətta ağacların mişarlanmasında da istifadə olunmuşdur. Külək dəyirmanlarının tətbiqi hələ xəlifə Ömərin (634 − 44 cü illər) hökmranlıq etdiyi
dövrdə məlum
idi. Avropada isə külək
dəyirmanlarının tətbiqinə aid ilk dəfə olaraq 1105-ci ildə bir dini icmaya külək dəyirmanının hazırlanması üçün verilən icazəni göstərən fransız aktında rast gəlinir. Əl Qəzvin öz kitabında Seyistanda (indiki Əfqanıstanda) daimi hərəkətdə olan belə bir külək dəyirmanın tətbiqindən yazır. Bu dəyirmanlar əsasən iki hissədən ibarət idilər. Aşağı hissədə, yəni otaqda pərlər bərkidilmiş val, yuxarı otaqda isə daşlar yerləşdirilirdi. Yelkənin oxu üfiqi, daşların valı isə şaquli yerləşirdi. Bu vallar bir-biri ilə dişli çarxların köməyi ilə birləşdirilmişdilər. Bu dəyirmanların qalıqlarına indi də rast gəlmək olur [1.68, 1.69] . Qədim müsəlman dünyasında bir çox məşhur mühəndislər olmuşlar. Bunlardan Əl Qaracı (XI əsr) “Gizlənmiş suyun çıxarılması” (ərəb.
hidrologiyada riyaziyyatın tətbiqini təhlil etmişdir. O, su mənbələrinin tapılması, quyuların qazılması, yeraltı borulardan istifadə edilməsini təsvir etmişdir. Ən məşhur müsəlman mühəndisləri kimi Tağı Əl Din, Əl Zərqəli, Banu Musa və Əl Cəzari sayılırlar. Təəssüf olsun ki, bu mühəndislərin işləri az tədqiq olunduğundan onlar haqqında texniki ədəbiyyatlarda az
Müsəlman elmi 117
məlumata rast gəlinir. X Ι əsrdə İspaniyada yaşamış Əl-Muradinin avtomatlar haqqında yazdığı kitab bizə gəlib çatmamışdır. Bu kitabda ilk dəfə olaraq təkmilləşdirilmiş dişli çarxların (seqment və elipsik dişli çarxlar) böyük fırlanma momentini ötürmək üçün tətbiqindən bəhs edilmişdir. Bu dişli çarxlar Avropada 1365-ci ildə italiyalı Covanni (ital. Giovani de´Dondi) tərəfindən saatların hazırlanmasında ilk dəfə tətbiq edilmişdir. Əl-Zərgəli (X Ι əsr) sənətçi ailəsində anadan olmuşdur. O, həssas alətlərin ustası kimi tanınmış, Toledolu (İspaniya) Qadi ibn Sənginin şagirdi olmuşdur. Əl-Zərgəli 1062-ci ildə Toledo üçün su saatını layihələndirir. Su saatı su ilə doldurulmuş iki qabdan ibarət idi. Qablar vaxtdan asılı olaraq öz-özünə boşalırdılar. Bu saatlar 1133-cü ilə qədər tətbiq olunmuşlar. V ΙΙ Alfons (1104 − 1157-ci illər) saatın işləmə prinsipini öyrənmək üçün onu sökməyə göstəriş verir. Ancaq üstalar sonra bu saatı geri yığa bilmirlər. Əl-Zərqəli vəfat etmiş, onun cizgiləri isə artıq itmişdir. Bu saat o dövrdə ay təqviminə əsaslanan dəqiq su saatı idi. Zərqəlinin düzəltdiyi su saatı XV ΙΙ əsrdə yayılmış planetar təqvim qurğusunun öndəri hesab olunur. Bu mühəndislərdən fərqli olaraq Banu Musa, Əl-Cəzarinin və Tağıyəddinin kitabları bizə qədər gəlib çatmışdır. Ona görə də sonrakı bölmədə bu şəxslər və onların işləri barədə müəyyən qədər ətraflı məlumat verilir.
Müsəlman elmi 118 Banu Musa
anu Musa kimi tanınan Məhəmməd, Əhməd və Əl-Həsən qardaşları, Xəlifə Əl-Məmunun yol göstərəni və münəccimi Şakirin övladları olmuşlar (İX əsr). Ataları öldükdən sonra uşaqların taleyi Xəlif tərəfindən Bağdad şəhərini hökmdarı İbrahim Əl-Musabiyə tapşırılır. Uşaqların təhsili
ilə Bağdad
şəhərində fəaliyyət göstərən, İsgəndəriyyənin Museyon məktəbi ilə müqayisə oluna biləcək, “Hikmət evi” kitabxanasında tərcüməçiliklə məşğul olan Yəhya ibn Abu Mansur məşğul olur. Bu qardaşlardan böyüyü Məhəmməd həndəsə və astronomiya, ortancıl qardaş Əhməd mexanika və kiçik qardaş Həsən həndəsə uzrə təhsil alırlar. Bu qardaşlar ümumilikdə 20-yə yaxın kitab yazmışlar və bununla müsəlman elminin inkişafına güclü təkan vermişlər. Ümumiyyətlə, müsəlman dünyasında texnikanın inkişafı Əhməd Banu Musanın kitabı ilə başlayır [1.56, 1.58, 1.60, 1.63, 1.67]. Bu tanınmış kitab 850-ci ildə yazılmış “Texniki qurğular kitabı”dır (ərəb.
Heronun işləri ilə tanış olmuşdur. Öz kitabında o, 100-ə yaxın qurğunun izahını verir. Bu qurğulardan böyük əksəriyyəti Heronun və Filonun işlərindən götürülüb. Buraya quyulardan suyun çıxarılması, müxtəlif növlü su qabları, bulaq lampaları və çirkli quyularda istifadə olunan qaz maskaları aiddirlər. O, bu qurğuların işləmə prinsipini izah etmək üçün hidrostatika və aerostatikanın elmi əsaslarından istifadə etmişdir. Banu Musa avtomatik ventil, tənzimləmə qurğusu və onun tətbiqi haqqında yazmışdır. O ilk dəfə olaraq dirsəkli vallardan istifadə etmişdir. Halbuki bu valların Avropada tətbiqi 500 il sonraya təsadüf edir. Düzəltdiyi tənzimləmə sistemlərində Banu Musa ilk dəfə olaraq drossellərdən istifadə edir. Tənzimlənən parametrin yuxarı və aşağı həddini nəzərə almaqla işləyən nəzarət sistemi böyük maraq kəsb edir. Bu sistemlərdən hal-hazırda da maşınqayırmada geniş istifadə edilir. Videmanın işlərində verilmiş su qablarında suyun həcmini tənzimlə-
Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|